НАНГИН ШҮТӨӨНЭЙ ГАЗАРНУУД

«Нэн эртэ сагта монгол угсаатан Манжа ба Хитадай можоһоо, ехэ Монголой газарһаа эхилээд Ойхон, Бархан, Байгал далай хүрэтэр нүүдэлтэй байһан юм», — гэжэ баргажан буряадуудай түүхэ домог соо профессор Ж. Сажинов бэшэһэн байдаг.

Нүүдэлшэ буряад-монгол арадай нютагжан һууһан газар хадаа Байгал далайһаа эхилээд, Монгол ороной үргэн уужам таланууд гээшэ. Манай арадай түүхэ домог, хуби заяа, уран зохёол шэнжэлэгшэд олон. Тэдэнэй тоодо үнгэрһэн байдалые бэе дээрээ мэдэрһэн хүнүүдэй нэгэн Сэнгын Эрдэни-гуай. Монголой суута уран зохёолшо Сэнгын Эрдэниин «Хойто наһандаа уулзахабди» гэһэн зохёол соогоо нүүдэлшэ буряад-монголой XX зуун жэлэй 10 гаран онһоо эхилээд, 20-30-аад, 40-өөд оной ажабайдал, хуби заяа, инаг дура үнэншэмэ гоёор, эли тодоор бэшэнэ.

С. Эрдэниин зохёол сооһоо нэгэ хэһэг абаад үзэе: «Буряадууд гээшэмнай баярлама, бахархама һонинтой, уйдан гашуудама түүхэтэй зон юм. Тэдэнэй эхэ нютаг хаана бэлэй? Нэгэн түүхэлхэдээ, Түбэдэй Тэнгэри уулын эхитэй юм гэдэг, нүгөөдэнь түүхэлхэдээ, Байгал далайн Ойхон олтирогһоо гарбалтай юм гэнэ».

«Хойто наһандаа уулзахабди» гэһэн зохёол соо иигэжэ бэшээтэй: «Юрэдөө эртын эртэ сагһаа Монгол туургатан гал гуламтаяа анханһаа нааша хэдэн тээ бүлэг бүлэгөөрөө таража, гүрэнэйнгөө ехэ үргөөгэй хаяа ханабшаяа түшэн һууна. Хун шубуун гарбалтай, хуһан модон сэргэтэй гэгдэһэн буряадууд... Тэрэ хун шубуун гарбалынь Хоридой мэргэнэй арбан нэгэн хүбүүдэй, бүхы буряадуудай хамагай дээдэ эжы болоод, хожомынь уудам тэнгэриеэ һанан гуниглахадань, Хоридой, хөөрхы, зөөлэн сэдьхэлтэй байжа, хун шубуунайнь хубсаһые гаргажа үгэһэн юм. Буряад зон гээшэ гунигта абтахадаа:


Наян Набаа набуулай,

Наян Набаа минуулай.

Байдан байдан байдуулай,

Байдал Ягаа минуулай.

Заян заяа заюулай,

3аян Набаа минуулай –


гэжэ дуулалдадаг байгаа.

Чингис хаанай хүшөө, Хэнтэй аймаг


Энэ дуунай ямар удхатайень ойлгохонь хэсүү. Гэбэшье энээниие дуулаһан буряадуудай досоо нэгэ һайхан үльгэрэй орон зураглагдана. Ухаа ороһон сагһаа хойшо энэ дууе шэхэндээ шэбэнүүлһэээр, бөөлүүлһээр ябаад, тэрэ Байдал Ягаа, 3аян Набаа гэдэгынь буряадай эхэ нютаг, элдин дулаан уур амисхалтай, адуунай хүлдэ үзэм няалдажа, нуур сөөрэмдэнь хун шубуун жэлэй дүрбэн уларилда шууяжа байдаг жаргалай орон гэһэн үльгэр дуулаһаар ябаһанаа хүгшэдэй хөөрөө шагнаһан байнаб...

Харин Халхада нүүжэ ерэһэн буряадууд харшалагдахын зоболон тиитэрээ үзөөгүй. Халха нютаг захагүй уужам тула, нэгэдэхеэр, хашаагүй, хоёрдохёор, Монгол-Ородой хилэ шадархи энэ Дадал, Гурбан-Нуур болон Онон голой хойто бэеын аглаг сүлөө нютагта эжэлшэн һууһан Хүбшын Жонон вангай харьяата харуул халханууд хариин гэжэ хабшаха, оргодол аршалха зангүй, орос шэмээшэгшье байг, хитад наймаашадшье байг, эбтэй һайн байя, һууя гээд Халхын газарта багтаажа ядадаггүй байгаал даа».

Энэл романай үшөө хэһэг дурадханаб: «Нүүдэлэй ута замда тэдэ буряадуудай бодоогүй бодол байхагүй, хөөрэлдөөгүй хөөрэлдөөн байхагүй. Байгалай үмэнэхи орон нютагтань ямар зэбүүн саг хүрэжэ ерээ гээшэб! Иимэ хатуу шэрүүн үедэ хүн амитанай амар мэндэ ажаһуухаар аал? Тиимэһээ оргодол бодхуул боложо, газар уһаяа орхихо баатай болоо бшуу. Буряадууд эртэ урдынгаа эхэ нютаг Заян Набаа тээшээ үеһөө үедэ тэгүүлдэг байһан табисууртай байһан юм. Теэд мүнөө нүүдэлээр ерэжэ түбхинэһэн Халхын үршөөл ехэтэ баян нютагынь үнөөхи саг үргэлжэ тэгүүлдэг Заян Набаа хэмээхэ орон болонол.

Энэнь саглашагүй буян хэһэн бурхан шажанай орон болонол. Үни урда сагта бүхы монгол туургатаниие нэгэдүүлэн хамтаруулжа, хүсэ ехэтэ улас гүрэн тогтоон мандуулһан асари ехэ эзэн богдо Чингис хаанай уул нютагта Онон, Хэрлэнэй уһа уугаа һаа, мүнхын аршаан булагынь хүнэй урма зориг, энэ ороной үндэр заяае хэды ехээр бадаруулдаг, ямар ута наһа, удаан жаргал үршөөдэг бэ!

Халхынхид буряадуудай уг удамаа залгажа, энхэ мүнхэ һуухын бэлгэ тэмдэг боложо, ураг саданай ёһоор угтан абаһан түүхэтэй. Тиигэжэ нүүдэлээр ерээшэд «төөрижэ ябаһаар түрэлөө олобо» гэһэнһээ удхатай, Чингис хаанай уул нютаг Онон, Балжын хүндыдэ ханата гэрээ бодхожо, гуламтада галаа аһааһаниинь бүришье үльгэр мэтэ юм даа...».

Буряад-монголшуудай нангин шүтөөнэй газарнууд олон. Манай элинсэг хулинсаг тойроод байһан хада уула, уһа мүрэндөө гамтайгаар, хүндэлжэ шүтэжэ хандадаг гээшэ.


Дамдинай Цэдэнжаб



<< гэдэргээ гаршаг саашаа >>