МОНГОЛОЙ УРАН ЗОХЁОЛ (ХIII-XIX зуун)

Монголой уран зохёол олон хэлбэритэй, эртын түүхэтэй юм.

Монголой уран зохёолой эгээл эртын зохёол «Монголой Нюуса Тобшоон» 1240 ондо бэшэгдэһэн юм. Энэ хадаа Чингис хаанай обог — Алтан урагай угай бэшэг, монгол гүрэнэй түүхэ болоно. Тэрээн соо бодото үйлэ хэрэгүүд үльгэр домогтой нэгэ доро дурдагдадаг. «Нюуса тобшоонһоо» хойшо хэдэн янзын түүхэ бэшэгдэһэн юм. ХV-XVI зуун жэлэй түүхэ бэшэгүүд үлөөгүй, гэбэшье бэшэгдэһэн юумыень «Алтан тобшо», «Шара туужа» гэхэ мэтэ XVII зуунай түүхэ бэшэг соо оруулһан байна. Түүхэ бэшэг гэһэн уран зохёолой түрэл XVIII-XIX зуун жэлдэшье хүгжэһөөр байһан. XVIII зуунда «Гэсэр хаан», «Хан Харанхын туужа» зэргэ бэшэмэл үльгэр туужа, намтар түүхэ, субашид һургаал (сэсэн үгын түүбэри) бии боложо, элдэб түрэлэй ёһололой шүлэг — ерөөл, магтаалай суглуулбаринууд ехэтэ дэлгэрээ.

Тобшоон — түүхэ гэһэн удхатай урданай үгэ. Тобшо гэһэнтэй худхажа болохогүй.
Алтан ураг — Бодончар мунхагһаа һалаалан үнэржэһэн обог. Талын һурбалжатан (степные дворяне) болоно. Чингис хаан гэжэ алдаршаһан Тэмүжэн энэ угай хүн байһан юм.
Урданай һударта зарсые зарадаһан гэһэн байдаг.
XVII-XVIII зуун жэлдэ Бурханай шажанай дэлгэрхэтэй хамта түбэд, энэдэхэг хэлэнһээ оршуулһан һудар шастир олоной дунда нилээн түхөөмэл болоһон бэлэй. Оршуулгын ашаар элинсэг хулинсагнай эртэнэй энэдхэгэй Панчатантрын үльгэр, “Шэдитэ хүүр”, Галидасын “Үүлэн зарадаһан”, Наганзанын һургаал гэхэ мэтэ олон янзын зохёолнуудые һонирхон уншажа, аман үгөөр дамжуулһан юм.

XIX зуунай эхиндэ монголой уран зохёол эртэнэй уламжалалта түрэл зүйлэй хүреэндэл хүгжэжэ байгаа. Урданайхидал адли түүхын он дараалалай бэшэг — ойлолго бэшэг зохёогдожо, досоонь үнгэрһэн үеын зохёолой хэһэгүүд, үльгэр домог, шүлэгтэ һургаал зэргэ багтадаг һэн. Жэшээлбэл, Ордосто бэшэгдэһэн «Хүхэ дэбтэр» (галаб юртэмсын эхинһээ эртэнэй монгол хаад ба тэдэнэй удамай засаглалые дэлгэрэнгыгээр тоошожо бэшэһэн), халха монголой Арья-бандида Гамбын «Алтан эрхи» (1817) ба Ешибалданай «Эрдэниин эрхи» (1835); Жамбадоржын «Болор толи» (1837), халхын Галдан-тайжын «Эрдэниин эрхи» (1842 гү, али 1860) гэхэ зэргэ томо томо зохёол гараһан байна. Эдэ зохёолдо энэдхэг, хитад һурбалжа бэшэгһээ оршуулжа оруулһан нилээд олон зүйл бии. Гол түлэб хүн түрэлхинэй дунда бурханай шажанай дэлгэрһэн түүхые ехэтэ анхаржа бэшэһэн байдаг. Гэхын хажуугаар үйлэ ябадалые шууд бодотоор харуулха гэһэн эрмэлзэл бии болоходоо, түүхэ зохёол хоёр һалаалан илгаржа, удха зохёолой тусхай һалбари болон хүгжэжэ эхилнэ.

Һурбалжа бэшэг — түүхын ябадалые дурдажа бэшэһэн баримта (источник).
Ирагуу найраг — поэзи.
Ирагуу найрагша — уянгатай һайхан шүлэг зохёохо бэлигтэй хүн.
Уран зохёол — художественная литература, литература
Удха зохёол — литература

Монголшуудай дунда Гэсэрэй үльгэр, хойто түрэл тухай түүхэнүүд (Молон тойн, Нарангэрэл, Шойжид дагина тухай), «хүреэтэй» прозын суглуулбаринууд, элдэб (бөө мүргэлэйшье) зан үйлэ зэргэ арадай аман зохёол гар бэшэмэлээр ехэтэ дэлгэрээ. Түбэдэй удха зохёолһоо оршуулха ябадалые ехэтэ анхаржа, энэдхэг түбэдэй шажанай зохёолһоо уншагша олондо тааруулан оршуулжа, ирагуу найрагай онол, монгол бэшэгэй хэлэзүй, толи (Агвандандарай зохёоһон түбэд-монгол толи үндэрөөр үнэлэгдэдэг), гүн ухаанай зохёолой тайлбари зэргэ бии болоно.

Ниигэмэй оюун ухаанда бурханай шажанай нүлөө бүри ехэ болоно. Монголшуудай бодолгоор Түбэд Энэдхэг руу шэглэһэн шажан, соёл ба уран зохёолой уламжалал хятадһаа зайлажа, үндэһэнэй шэнжэеэ бүрин хадагалжа ябаха эрхэ нүхэсэл болоо. Уран зохёолой хүгжэлтэдэ түбэд хэлэн ехэ үүргэ гүйсэдхөө. Оршуулгын зохёолһоо гадна, монгол хүнэй түбэдөөр бэшэһэн зохёолшье нилээн олон байдаг. Илангаяа XVII-XVIII зуун жэлһээ эхилэн түбэд хэлээр зохёолоо туурбиха ябадал монголшуудай дунда тон дэлгэрээ һэн. Эдэ зохёолшодынь Зая-бандида Лубсанпринлай, Сүмбэ-хамба Ешибалжир, Жанжаа хутагта Ролбидоржо зэргэ тэрэ үеын алдартай эрдэмтэд болоно. Алашаагай Дандар һаарамбын (1759-1842) һургаалта шүлэгүүдынь тэрэнэй шажанай гүн ухаанай зохёолнууд соо багтаһан байдаг. Халхын эрдэмтэй лама Агваанхайдабай (1799-1838) бэшэһэн шажанай гүн ухаанай ба уран зохёолой бүтээлнүүдые дурдаха ёһотой. Түбэд, монгол хэлээр бэшэдэг XIX зуун жэлэй элитэ ирагуу найрагша Рабжаагай шүлэгүүд олондо суутай.

XIII-XIV зуун жэлһээ нааша уламжалһан һургаалай уран зохёол саашаа хүгжэһөөр лэ байна. XIX зуунда уран зохёолой шэнэ түрэл — «үгэ» бүридэжэ эхилнэ. Энэ хадаа шажанай шэглэлтэй ухаа зааһан бодомжолол, нэгэ хүнэй хөөрөөн гү, али хоёр хүнэй хөөрэлдөөнэй түхэлтэй зохёол болоно. Олон ушарта амитадай гү, али амигүй юумэнүүдэй ярилсаанай түхэлтэй байдаг. Зохёолой энэ түрэл, нэгэ талаһаа, эртын монголой заншалһаа (жэшээнь, дундада зуун жэлэй үльгэр домогто Чингисэй шара загалай ярилдаан), нүгөө талаһаа, арадай аман зохёолһоо (амитад тухай онтохон, садиг г.м.) гарбалтай. Агваанхайдабай «Хуса, тэхэ, буха гурбанай хөөрөөндэ» үүсэлүүлхэеэ байһан амитад эзэнэйнгээ үрэ зүрхэндэ нигүүлэсхы сэдьхэл түрүүлхэ гэжэ яажашье ядана. «Барбагар банди Цэрэнпил нохой хоёрой ярилсаанда» хотошо нохой эзэн ламаяа үгөөр торгооно.

Элитэ поэт Хуулиша Сандагай (1825-1860) зохёон бүтээхэ ажалда энэ жанр үндэр хүгжэлтэдэ хүрөө. Һургаал заабари, гомдол, гунигтай бодомжолол шүлэгүүдэйнь удха болоно. Тэрэнэй зохёолнууд Монголой уран зохёолдо шүүмжэлхы шэглэлэй үндэһэ һуури табиһан байна. Хүн шэнги хөөрэлдэдэг байгаали, ургамал, амитад болбол хүнэй хэлээр үншэдэй гомдол («Эхэтэеэ хахасаһан ботогоной үгэ»), амидаралай зоболон, хахасалгын гуниг («Һалхинда туулгаһан хамхуулай хөөрөөн», «Хабар хайладаг саһанай үгэ») тухай уян нугархай уран шүлэгөөр хөөрэнэ. Далда удхатайгаар дүрсэлэн, баалалтын албанай зоболон харуулна («Хотошо нохойн үгэ»), юрын хүнэй зоболон ойлгохогүй муу ноёдой хэрзэгы мунхагые элишэлнэ («Муу һайн бэшээшэд, түшэмэлнүүд тухай»). Зохёолнуудайнь оршон нүхэсэл хадаа юрын малшанай эгээлэй байдал тула, Хуулиша Сандагай шүлэгүүд арад зоной дунда үргэн дэлгэрээ бэлэй.


Р. Чойном. Ехэ бэшэгэй хүн Инжаннаши.

XIX зуун жэлэй түрүүшын хахадта зохёон бүтээжэ байһан ирагуу найрагша Рабжаа (1803-1856) монголой уран зохёолдо тон онсогой һуури эзэлнэ. Тэрэнэй хуби заяаниинь ехэ һонирхолтой. Оршон сагай Дорногуби аймагай дэбисхэртэ ажаһууһан үгытэй малшанай хүбүүн Губиин хутагтын дүрбэдүгээр дүрэ гэжэ тодорһон байна. Ушар тиимэһээ тэрэнэй хуби заяан эрид хубиржа, ехэ эрдэм һургуули хэжэ, Амдо, Утайшань уула, Бээжэн хотоор ябаһан, хэдэн хүреэ хиид байгуулһан түүхэтэй. Хэдыгээр үндэр зиндаатай ламанарай нэгэн болобошье, хүнтэй харилсахадаа хүнгэн, эгээлэй зондо энэрхы, ноёд түшэмэлэй урда билдагуушалдаггүй хүн байһан гэжэ арадай сэдьхэлдэ тодо мүрөө үлөөһэн юм. Зохёолнуудынь тэрэнэй үндэр эрдэм, үргэн мэдэлгэһээ гадна арад түмэнһөө гараһыень элеэр харуулна. Рабжаагай монгол хэлээр бэшэһэн 170 шүлэг, түбэд хэлээр бэшэһэн 180 шүлэг үлэнхэй. Тэрэнэй уянгата шүлэгүүдые гүн ухаанай, һургаалай, инаг дуранай гэжэ ангилжа болоно. Рабжаагай бүтээлынь арадай аман зохёолтой нягта холбоотой, түбэдэй ирагуу найрагай онолые шадамар хэрэглэһэн байдагые тэмдэглэхэ хэрэгтэй. Олон шүлэгынь арадай дуунай маягтай, арадай аман зохёол боложо үлэнхэй. Инаг дуранай уянгата шүлэгүүдынь бодото амидаралай алибаа үзэгдэлдэ дуратай, согтой абари зангыень элеэр харуулна. Инаг дуран хадаа дэлхэй юртэмсын эгээл һайхан үзэгдэл, хүнэй амидарал болбол жэлэй дүрбэн уларил мэтэ тула агшан бүхэниие сэгнэхэ ёһотой. Рабжаагай зохёоһон «Үлэмжын шанар» гэһэн дуун монголшуудай дунда тон түхөөмэл юм. Амараг гансынгаа һайхан шарай, уян бэе, уянгата үгэ, зөөлэхэн абари һайхашаан дуулана.

Ирагуу найрагша Рабжаа хүнэй харилсаае бүхы талаһаань анхарһан байдаг. Алибаа муу зан, атаа жүтөөн, өөртөө этигэхэгүй ябадал гэхэ мэтые муушална. «Алтан булаг» шүлэгынь эрдэм мэдэлгэ эзэмшэхэ, бэе бэедээ эбтэй һайн хандахань шухала гэһэн һургаалтай. Рабжаа «Һаран хүхын намтар» гэхэ шажанай зохёолой удхаар эгээл түрүүшын монгол драма зохёожо, мүн хүгжэмынь бэшэһэн байна. Рабжаа монголой урданай уран зохёолой эгээл томо ирагуу найрагшадай нэгэн болоно.

Хубисхалай урда тээхи уран зохёолдо Инжаннашын (1837-1891) романууд ба Хэшэгбатын (1849-1916) шүлэгүүд ехэ һуури эзэлнэ.


Мүнхэжаб Очиров (Д. Цэрэнсодномой ном, үгүүлэлһээ найруулба)


<< гэдэргээ гаршаг саашаа >>