МОНГОЛ ХҮГЖЭМ

Монгол хүгжэм эртэ урдын заншалтай. Энэ заншалые хууршад, үльгэршэд, дуушад, хүгжэмшэд абажа ябадаг. Монгол хүгжэм табан абяанда (пентатоника) үндэһэлдэг, дуун, хүгжэмтэ туужа ба наадаха хүгжэм гээд тэрэниие илгажа болоно. Монгол хүгжэмдэ хүнэй дуулаан, хүнэй хоолой гол һуури эзэлдэг, дуу дуулахадань хажууһаань хүгжэмшэн наадхуурай дахуул хүгжэмөөр дэмжэн ирагуу абьяас нэмэлсэдэг. Үеһөө үедэ дамжуулагдадаг дуу дуулалгын элдэб маяг мүнөөшье бии.

Монгол хүгжэмые хоёр жанрта илгажа болоно: туули (туужалһан дуун) ба арадай дуун. Туулида хөөрөөниинь шухала, харин арадай дуунда хүнэй хоолойһоо гарадаг аялга хүгжэм гол үүргэ дүүргэнэ.

Хүгжэм гээшэ гол шэнжэдээ байгаали дууряаһан зүйл гэдэг юм. Монгол хүгжэмэй шэнжэ — утаар таталга, уянгата нугархай аялга. Монгол дуун түрэл нютагай магтаал, нааданда илагшадай магтаал, урилдаанда урдалһан мориной соло, найр дээрэ, түрэ хурим дээрэ дууладаг уянгата дуунууд, амрагай дуунууд, харгын дуунууд, малша хүнэй үргэн талын энгэртэ бүхы хоолойгоороо гаргадаг дуулал гээд илгардаг.

Үльгэр гүйсэдхэлгын маяг хадаа түүрээлгэ болоно. Хүгжэмэй наадхуурнууд хүбшэргэйтэ (морин хуур, шанза), сохилгото (сан, барабан), үлеэдэг (бүреэ, лимбэ г. м.) гээд илгарна. Шанга хүгжэмтэй наадхуурнуудые агнууриин, аба хайдагай үедэ хэрэглэдэг байгаа. Монгол үндэһэтэнэй эгээл мэдээжэ наадхуур хадаа хоёр утаһата хүбшэргэтэ морин хуур болоно. Ниидэхэдээ ирагуу һайхан хүгжэм гаргадаг үльгэрэй мориной дэлһэн һүүл хоёрһоо хэһэн наадхуур гэжэ домог бии.

Арадай дууе нэгэ хоолойгоор дууладаг. Аалихан эршэтэй, утаар татадаг, угалзатуулан зэдэлүүлһэн уртын (бур. ута) дуун ба богино (богони) дуун гэжэ янзатай. Дуу дуулахада лимбын, морин хуурай, шанзын, ёочиной хүгжэмөөр дахуулан наададаг.

Уртын дуун — монголшуудай эртын соёлой эгээл ехэ баялигуудай нэгэн. Нугаралынь гайхал түрүүлдэг: дуушад 3 октавын хэмжүүр соо, тэрэ тоодо фальцетээр, шуранхайгаар дууладаг. Дуулахадаа сэбэр хоолойгоор дээгүүрхи доогүүрхи тембр-үнгэнүүдые гоёор ханхинуулан гаргажа дуулаха, амисхалынь һайн һууритай байха юм. Дээгүүр доогуур, нарин бүдүүнээр угалзатуулан гаргадаг шэмэг аялгата уртын дуун гайхалтай.

Богони дуун. Нүүдэлшэ арад малаа харууһалха өөрын аргануудые зохёогоо. Тэдэнэй тоодо үриеэ голоһон эхэ малые аргадаһан үгэнүүдые хэлэдэг, дууладаг байгаа юм. Хонидые тээглэхэ (бур. тээгэлхэ), ямаадые чээглэхэ, тэмээе хөөслэхэ гэжэ хэлэдэг. Энэнь малые ганса аргадаха, үгэдөө оруулха бэшэ, арадай аман зохёол, дуулал, дуун боложо хүгжөө.

Хөөмэй. Монгол туургата арадуудта хоолойн хүбшэргэй шэшэрүүлжэ дуу дууладаг өөрсэ янзын хүгжэм — хөөмэй (бур. хөөмэйлхэ, хөөмэйдэхэ) гэжэ байха. Хөөмэйшэнэй хоолойһоо ехэнхидээ аялган абяа гаргажа дууладаг. Хоолой, үрсэ, гэдэһэн бэе, хамар мэтэ эрхэтэниие хэрэглэн, аялга гаргадаг хэдэн янзын техникэ байдаг. Ехэ хүсэ гаргаха, дүлихэ хэрэгтэй, тиимэһээ гол түлэб эрэшүүл хөөмэйлдэг. Гэхын хажуугаар эхэнэртэ хорюул байхагүй. Хөөмэйн дуун эртэ урдын хүгжэм, тэрэ уһа горхоной шолшогоноо, уула хадын сууряан гэхэ мэтэ эхэ байгаалиин абяануудые дууряан гаргаха хүсэл түрэһэн сагһаа бии болоо. Хөөмэй Баруун Монголдо хүгжэнги, Тыва, Алтай, Урал, Башкирай арадуудта ушардаг.

XX зуун жэлэй хүгжэм соёл. Оршон сагай монгол хүгжэм 20-30-аад онуудай хубисхалай үйлэнүүдэй һүүлээр хүгжэжэ эхилээ. Хубисхалай түрүүшын дуун «Шивээ Хяагта» 1921 ондо зохёогдоо. Удаань Ленин, Сүхэбаатар тухай дуунууд, 40-өөд онуудта сэрэгэй, эхэ ороноо магтаһан дуунууд олон болоо.

50-аад онуудта дуунуудай удха нилээн үргэдөө, хото хүдөөгэй зоной ажал байдал ехэ һуури эзэлдэг болобо. Мэргэжэлтэ хүгжэм европын хүгжэмэй нүлөө доро бии болоо. 1940-50 онуудта залуу композиторнууд, дуушад, дирижёрнууд ба хормейстернүүд СССР-тэ ба бусад социалис оронуудта мэргэжэлэй һургуули хэһэн байна. Композиторнууд Мүрдорж, Б. Дамдинсүрен, С. Гончиксумлаа, Л. Дорж, Д. Лувсаншарав болон бусад хүгжэм зохёогшод арад зоной дунда ехэ мэдээжэ болоо.


Морин хууршан Цэрэн Цэрэндорж


Суута дуушан Норовбанзад

1942 ондо Улаан-Баатарта Гүрэнэй хүгжэмтэ-драмын театр хүдэлжэ эхилээ, хүгжэмтэ драмын түрүүшын зохёолнууд үльгэршэдэй дуу түүрээлгын маягта үндэһэлдэг байгаа. 1950 ондо Гүрэнэй симфоническэ оркестр байгуулагдаа, тэрэ хадаа европын ба монголой һунгамал зохёолнуудтай дэлгэрүүлэн танилсуулдаг, уран хүгжэмэй шэнэ бүтээл зохёохо хэрэгтэ туһа хүргэдэг болоо. Тэрэл жэлдэ МНР-эй дуу хатарай арадай ансамбль байгуулагдаба. Тэрэ ансамблиин дэргэдэ арадай наадхуурнуудай оркестр хүдэлдэг һэн, тэрэнэй бүридэлдэ үлеэдэг модон ба зэд (лимбэ, бишхүүр, эбэр бүреэ, ехэ бүреэ ба бусад), хүбшэргэйтэ (хучир, кобыз, моринхуур, ехэ хуур), шэмхүүртэ (шанза), ятаг, иочин, сохилгото наадхуурнууд дээрэ хүгжэм гүйсэдхэдэг болобо. 1963 ондо Гүрэнэй хүгжэмтэ театрһаа бүлэг илгаржа, тэрэнэй үндэһэн дээрэ Гүрэнэй дуурь бүжгиин (оперо баледэй) театр байгуулагдаба. 60-70-д онуудта дэлхэйн классикын оперонууд («Евгений Онегин», «Русалка», «Фауст», «Чио-Чио-сан», «Алеко», «Князь Игорь» ба бусад), мүн баледүүд («Бахчисарайн фонтан», «Коппелия», «Эсмеральда», «Золушка» ба бусад); монгол оперо болон баледүүд: С. Гончиксүмлын — «Үнэн», «Сабшуур һүхэ», «Хүдөөгэй һайндэр», «Үнэн нүхэд»; Б. Дамдинсүрэнэй — «Жаргалай харгы», «Шарайголой гурбан хаан», «Тэмсэл», «Амарсана», «Мартагдашагүй дүшэн хоёр үдэр», «Нуур тухай домог»; Д. Лувсаншаравай — «Хаан Бүргэд», «Хяагтын хэрэм абалга»; Э. Чойдогой — «Шаралжын дундахи сэсэг», «Эбдэршэгүй хани нүхэсэл»; Л. Мүрдоржын — «Арадай дуушан ба хүгжэмшэ Намжил» гэхэ мэтэ зохёолнууд табигдаа бэлэй.

1964 ондо МНР-эй композиторнуудай холбоон байгуулагдаа, 1972 ондо – Гүрэнэй филармони эмхидхэгдэбэ.

Жараад-далаад онуудһаа эхилжэ, Монгол орондо соёлой ехэ ургалтын ба арад зоной уран һайханай эрилтэ дээшэлһэн ушарһаа дуунай жанр ехэтэ хүгжөө. Иргэнэй уянга, инаг дуранда зорюулагдаһан дуун үргэн хүгжэлтын харгыда гараба.

XXI зуун жэл. Монголшууд дуу хүгжэмдэ аргагүй дуратай зон, тэдэнэй дундаһаа улигтай бэлигтэй хүгжэмшэд гаражал байдаг. Оршон сагай монгол хүгжэм элдэбын һалбарида хүгжэнэ. Симфоническэ хүгжэмдэ, Европын оперын дуу вокалай талаар, Африкаһаа, Европо Америкэһээ гарбалтай хүгжэмэй оршон сагай урасхалнуудта – джаз, рок, поп болон бусад хүгжэмдэ ехэ һонирхолтой туршалганууд хэгдэнэ. Мэргэжэлтэ болон һайн дуратанай хүгжэм арадай аялга хүгжэмэй шэргэшэгүй булагһаа эхи абадаг. Мүнөө сагта Монголой залуу хүгжэмэй зохёолшод ба дуушад Хитадта ба Росси гүрэндэ олоороо хүдэлдэг болонхой. Тэдэ арадай хүгжэмэй заншал һэргээлгын ажалда, хүгжэмшэдэй шадабари дээшэлүүлгэдэ ехэ туһа хүргэнэ.


М-Ж. Очиров Википедиһээ
түүбэрилэн бэлдэбэ


Гэрэл зураг: Hamid Sardar


<< гэдэргээ гаршаг саашаа >>