МОНГОЛ УЛАС

Улас түрын байгуулга

1911 оной арбанхоёрдугаар һарын 29-нэй үдэр Ехэ Хүреэндэ тусгаар тогтониһон Богдо хаанта Монгол Улас тунхаглагдаа һэн. 1924 оной арбаннэгэдүгээр һарын 26-да Уласай Ехэ Хуралһаа Бүгэдэ Найрамдаха Монгол Арад Уласые (БНМАУ) байгуулһан тухайгаа соносхожо, түрүүшын Үндэһэн хуули баталан абаһан байна. 1990 он болотор Монголдо Арадай Хубисхалта намай ударидалга доро ниигэм журамта гүрэн байһан. 1991 оной арбанхоёрдугаар һарын 21-ндэ Уласай Ехэ Хурал оронойнгоо нэрэ хубилгаха гэһэн шиидхэбэри абаа. Шэнэ Үндэһэн хуулиин абтаһанай удаа (1992 оной хоёрдугаар һарын 12) БНМАУ бэшэ, Монгол Улас гэжэ нэрэтэй болобо.

Сүхэ-Баатарай талмай. Гэрэл зураг: studysuwon.wordpress.com

Гүрэниие сэхэ ба нюуса һунгалтын аргаар 4 жэлэй хугасаагаар һунгагдадаг Юрэнхылэгшэ толгойлдог. Юрэнхылэгшэ хоёр удаа һунгагдажа болодог юм.

Юрэнхылэгшын эзэгүйдэ Уласай Ехэ Хуралай Түрүүлэгшэ гүрэнэй толгойлогшын үүргэ гүйсэдхэдэг. Юрэнхылэгшэнь мүн Зэбсэгтэ хүсэнэй юрэнхы жанжан (командалагша) болодог.

Хуули тогтоомжын засагые Уласай Ехэ Хурал толгойлдог. Тэрэнэй бүридэлдэ нюуса һанал хуряалгын гуримай ёһоор 4 жэлээр һунгагдадаг 76 гэшүүн ородог юм.

Гүйсэдхэхы засагые Засагай газар ударидадаг. Засагай газарай гэшүүдые Юрэнхы һайдай дурадхалаар Уласай Ехэ Хурал баталдаг. Засагай газарай түрүүе Ехэ Хуралай үзэмжэдэ Президент дурадхадаг, Засагай газарынь ажалайнгаа тоосоо тайлангые Ехэ Хуралда хүргэдэг.

Аймаг, хото, һомоной Хуралнууд орон нютагай ударидалга гүйсэдхэдэг. Орон нютагай Хуралнуудай гэшүүд мүн лэ 4 жэлээр һунгагдадаг.

Нютаг дэбисхэр

Монгол ороной нютаг дэбисхэрынь 1 564 116 дүрбэлжэн км хэмжээтэй, гол түлэб далайн түбшэнһөө 900-1500 метр үндэртэ оршодог хабтагар тала гэхэдэ болоно. Тэрэ хабтагар дээрэ хэдэн үндэр уула шэлэ бии. Эгээл үндэрынь ороной нютаг дэбисхэрэй баруун болон баруун-урда зүгтэ 900 км зайда үргэлжэлһэн Монголой Алтайн уула болоно. Тэрээнһээ үргэлжэлһэн набтаршаг Губиин Алтайн шэлэнүүд байха. Монголой баруун хойто зүгтэ Сибирьтэй хилэлдэг газартань Хан Хүхэй, Улаан Тайга, Зүүн Саяан, зүүн хойто зүгтэ Хэнтэйн уула, түб хэһэгээр Хангайн шэлэнүүд оршодог.

Гэрэл зураг: Finnbar

Гэрэл зураг: Наталья Уланова

Улаан-Баатарһаа зүүн тээшээ ба урагшаа Хитадай хилэ тээшэ Монголой уулархаг үндэрлиг набтар болоһоор тэгшэ болон гүбээлиг тала болодог. Монголой урда, баруун урда болон зүүн урда зүгые элһэн сүл эзэлдэг, тэрэнь Хитадай хойто зүгтэ үргэлжэлдэг. Губи гээшэ ганса элһэн бэшэ, элһэлиг, хангай уулатай, шулуутай хубинуудһаа бүридэдэг. Монголшууд Шара сүл, Улаан ба Хара губи гэжэ илгадаг.

Монголой гол мүрэн хада уулаһаа эхи абадаг. Олонхинь Сибириин ба Алас Дорнын агууехэ мүрэнүүдэй эхин болодог. Эгээл томонуудынь – Сэлэнгэ (Монголой хилэ дотор – 600 км), Хэрлэн (1100 км), Онон (300 км), Халха гол болоно. Эгээл ехэ уһатайнь – Сэлэнгэ. Тэрэ Хангайн уулаһаа эхи абаад, Орхон, Хануй гол, Шулуутын гол, Дэлгэр мүрэн зэргэ уһа голнуудые бэедээ шэнгээн урдадаг. Ямаршье уларилда уһаниинь хүйтэн, булангиртай, хара боро үнгэтэй. Хахад жэлээр мүльһэн боложо хүрэдэг, мүльһэнэйнь зузаан 1 – 1,5 метр. Хабар, зундаа эрьеһээ халижа, үерлэхэньшье байдаг. Монголой нютаг дэбисхэрһээ гараад, Сэлэнгэ мүрэн Буряад-Монголой нютаг дэбисхэр дээгүүр урдан, Байгал далайда шудхадаг.

Гэрэл зураг: Наталья Уланова

Монгол ороной баруун ба баруун урда хэһэгтэ оршодог голнууд хадын хүндыгөөр урдажа, нуурнуудта шудхадаг.

Монгол орондо саг үргэлжэ уһатай бай даг нуурнууд мянга гара, тэрээнһээ гадна хура бороогой үедэ бии болоод, гантайда шэргэдэг бүришье олон нуурнууд байха. Эгээл томонуудынь баруун хойто зүгтэ оршодог Убса нуур, Хара Уһан нуур, Хиргис нуур, зүүн зүгтэхи Буйр нуур, Хүхэ нуур зэргэ болоно. Хангайн хойто тээхи асари томо хотогорто Хүбсэгэл нуур (гүнзэгынь 238 метр) оршодог, тэрэ хадаа уһанай бүридэл, онсо шухаг ургамал ба амитанай хубида Байгал далайтаймнай адли юм.

Саг уур

Монголой саг уур эрид тэс эхэ (түби) газарай, үбэлынь хүйтэн, зуниинь хуурай халуун. Улаан-Баатар хото дэлхэй дээрэ эгээл хүйтэн ниислэлнүүдэй нэгэн юм. Нэгэдүгээр һарань эгээл хүйтэн. Хамагай дулааниинь долодугаар һара.

Ороной баруун хойто зүгтэ 250-510 мм хура тунадаһан ородог һаа, Улаан-Баатарта оройдоол 230-250 мм ородог. Губида бүришье бага хура тунадаһан ородог.

Шажан шүтэлгэ

Бөө мүргэл монголшуудай эртэ урдын шүтэлгэ болоно. 1578 онһоо хойшо Бурхан багшын һургаал зонхилхо шажан боложо дэлгэрһэн болобошье, бөө мүргэл байһан зандаа.

1934 ондо Монголдо буддын шажанай 843 һүмэ хиид байһан юм. Лама санаартан эрэ хүнүүдэй 48 хуби эзэлдэг байгаа бэлэй. Гушаад оной харшалал хамалганай эсэстэ бүхы һүмэ хиид хаагдажа, зөөринь хуряагдан гүрэнэй мэдэлдэ оруулагдаһан байна. Олонхи дасангууд һандаргагдаа. Зарим мэдээгээр хорёод мянган лама санаартан алуулһан байна. Мүрэн хотын дэргэдэ олдоһон үхэһэдтэ 5 мянган ламанарай яһан байһаниинь элирээ. Ондоогоор хэлэхэдэ, тэрэ үеын Монголой хүн амын тоогой 1 хубиһаа үлүү болоно. 1949 ондо Улаан-Баатарта Бурханай шажанай гансахан хиид нээгдээ бэлэй. Тэрэ хадаа Гандандаржаалин хиид мүн. 1960 оной Үндэһэн хуулиин ёһоор тунхаглагдаһан шажан шүтэлгын эрхэ сүлөөе наяад оноор лэ хангаһан байна. Тиигэжэ буддын шажан, лала (ислам), бөө мүргэл һэргээгдэжэ эхилээ.1990-ээд оной эхеэр гадаадын христосой һургаал номногшодой бүлэгүүд, бахаи шүтэгшэд, Мүүнэй һургаал дахагшад ажал ябуулжа эхилээ.

АНУ-ай Гүрэнэй департаментын толилһон мэдээнэй ёһоор 2007 ондо һүзэгтэнэй мүргэлэй газарай тоо иимэ байһан юм:

Буддын шажан – 217

Христосой шажан – 161

Лала – 44

Бахаи шүтөөн – 5

Бөө мүргэл – 5

Бусад – 2 (Мүүнэй һургаал, бон мүргэл)

Буддын шажан. Бурханай шажан хадаа Монгол ороной бүхы монгол хэлэтэ арад угсаатанай, мүн түрэг хэлэтэй тувагайхидай уламжалалта шажан болоно. Бурханай шажантан 94% болоно. Баян-Үлгы аймагһаа бэшэ бүхы аймагта зонхилдог. Бурханай шажанда һүзэгтэйшүүлэй дунда бөө мүргэл шүтэдэг зон нилээн байдаг тула, бөө шүтэлгэтэй зоной тооень тодоор элирүүлхын аргагүй.

Лалын шажан. Баян-Үлгы аймагай 88,7 хуби ба Хобдо аймагай 11,5 хуби болохо хасагууд сүннид шэглэлэй лалын шажан баримталдаг. Монголдохи хасагай хүн амын тоо 140 мян. (5,4%) болонхой.

Христосой шажан. 2007 ондо христосой шажанда шүтэгшэдэй тоо бүхы хүн амын 4% болоод байна. Тэдэнэй 90% протестантнууд (гол түлэб евангелиин баптистнууд), 9% мормон, католик ба үнэн алдартан хамтадаа 1% болоо гэжэ элирүүлэгдээ. Гэхын хажуугаар 2007 ондо бүридхэлдэ абтаагүй 250 евангелиин һүмын бүлэгүүд ажал ябуулжа байгаа.