БУРЯАД


Хээрын гүрөөһэншүү наһанайм

Хээтэй хургыдал намтар соо

Арилшагүй мүрөө үлээһэн

Аяа, минии буряад!


Шүлэг бидэ хоёрой ханилһан

Шүрэ һубад жэлнүүдэй хэлхеэдэ

Алтанхан эрхеэр тодорһон

Аяа, минии буряад!


Дураар, задагай наһанаймни

Дунда, дүүрэн хундаганууд соо

Аагтайхан һархаг болон амталагдаһан

Аяа, минии буряад!


Урган тэнжэһэн наһанаймни

Ум зандан шэнги бэедэмни

Сагаан түрүү мэтэ дэлгэрһэн

Аяа, минии буряад!


Үндэр оройтой малгайдашни

Үргэн энгэртэй дэгэлдэшни

Утаһан сасагтай бүһэдэшни,

Утамал арһан гуталдашни,


Буляа хүрин хүзүүндэшни,

Буха юлдэн хутагадашни,

Ойдо ханхинаһан һүхэдэшни,

Онон гаталха харбаалзадашни,


Хажуур, тармуур, анзаһандашни,

Хатарша моритой шаргадашни,

Хашаа, амбаар, буусадашни,

Хахинуур мөөртэй тэргэдэшни,


Мойһотой тоһо зөөхэйдэшни,

Монсогор мүнгэ гааһандашни,

Уяхан өөрсэ аашадашни,

Угһаа ажалша зандашни


Нэрэмни, шүлэгни, зүрхэмни

Нэгэл эрхэгүй татагдаад байнал.

Мэндэ амар-аа, буряад зон!


Тагшаар дүүрэн мэлмытэр бариһан

Табан шэмын дээжэһээшни

Идам хургаараа һүзэглэн үргэжэ,

Ирагуухан Онондоо сэржэм сасалжа,


Баабай таанараа, Хан-Хэнтэй шэнгеэр

Бата түшэн жаргажа һуухын

Арюухан үреэл зүрхэндөө шэбшээд,

Амияа татан хүнтэрүүлжэрхие!


Харин би буряад бэшэ,

Халха боржогоной удам бэлэйб.

Хаяа захагүй талын гүндэ

Хазаар морин дээрэ үндыһэн гээшэб.


Тогложо дэбхэрһэн бишыхан хүлдөө

Тоногто бойтог үмдөө үгыб.

Зоргоор үдэһэн зүггүй толгой дээрээ

Залаата малгай табяа үгыб.


Би буряад бэшэб гээ һэм,

Бэшэшье бол, олон удаа

Биндэр, Дадал, Баташэрээтын

Бишыхан буряад хүбүүдтэй


Хэнтэйн һургуулиин добо дээрэ

Хэмхэ наншалдажа үдэһэн хүм.

Диилээшьегүйб, диилдээшьегүйб

Теэдшье энэ шухала бэшэ.


Буряад гэжэ хэн бэ гэдэгые

Буруу бэшэ, зүбөөрнь таниһан,

Дуутай шуутай тэрэ жэлнүүдни

Дунда һургуулиһаашье үлүү һанагданал.


Хэлэнэй дүрим, алгебра, геометриин

Хэсүү томьёонуудаар би яахабиб?

Хэрлэн Хэнтэй хоёрой хоорондо

Хэнтэй нүхэсэхые ойлгобол болоо!


Халха хүнэй борохон амидаралда

Халбага шүлэнһөө үлүү үнэгүй,

Буруу номтой тэнэгүүдтэ бэеэ мэдүүлһэнһээ,

Буряад нюдаргаар хамараа нюдүүлһэниинь


Аластаа дээрэ байһан юм шуу, нээрээ,

Амидарал гэдэгнай ном бэшэ бшуу дээ!

Алтанхан Ононой аалихан хүүхэндэ

Алгебраар захяа бэшэхэгүйлби дээ.


…Холо үниин, арюун дурасхаал –

Хододоо толорһон алтан Ононой

Хонгёохон дууе намдаа дуулыш,

Холшорхон залуу Сэмжүүхэймни!


«Мүнгэн һүни нарһанай намаа соо

Мүльһэн сасаг хангир-янгир…

Мүнхэ дуран хайратым нюдэд соо

Мүшэдэй гэрэлээр ялагар-салагар…


Саглаһан минии зүрхэн соо

Сарюухан басаганайтнай ааша

Этигэл налархай һанагдаа юм лэ,

Инаг дуран бэшэ гэхэ гүб?


Уулын сагдуулай мүшэр суглуулжа,

Улаахан дүлэеэ дүрэлзүүлэн аһаа.

Утахан хормойгоо далидал хиидхүүлжэ,

Урихан зулгы ёохороо хатараяа!...»


Уушалаарай! Бусадай хэлэндэ хургаяа дүрэжэ,

Урагүйхэн дүрбэн бадаг холбобоб

Буруу байгаа һаань, жэнхэни

Буряад нэрэмэлээр баалуулхань бэлэн.


Ямаршье һаань, хорёод наһандаа

Илалтын нэрьелгээр сасаржа ябахадаа.

Шамбайхан басаганай хайрын сэдьхэлдэ

Шатажа шэнгэһэн тэрээхэн һүнинүүд…


Сэнгэлигэй духаряа нэгэ мүһэн

Сэлсытэр халяажа һогтоһон шэнги

Амтан болоод баяр гунигаарнь

Арбан жэлдэ шатаһан шэнги.


Мүнөө болотор зүрхэмни хүндүүлхэй,

Мүнхэ дурасхаал сэдьхэлдэм үндынэ.

Ономни, буряад зомни, хүлисөөрэйт,

Огсомшье ябааб, залуушье ябааб.


Хүрин улаан түүдэбшын гэрэлдэ

Хүбүүд, үхид зүрхэндэл оболзожо,

Хатаран бүжэглэһэн хүлнүүдэйнь һүүдэр

Ханаар дүүлин саашаа сасарна.


Талын уудам руу хуби заяанай

Таабари зүнгэй уряалаар тэгүүлхэдэ,

Тас харанхы һүниин хэбэл соо

Танай манайгүй шэнгээд байхада,


Урин сэнгүү ёохорой аялгын

Ургаһан модоной узуур дамжан,

Уян солбон хүлэй үльмынүүдэй

Улалзаһан галые тойрон дабхихада,


Наартай шэртэһэн одото нюдэнэй

Нарин дабхаряада зүрхэеэ хабшуулжа,

Харахан гэзэгын урга ооһорто

Хасар дундуураа таһа шэрбүүлжэ,


Альга мяхалиг зөөлэн гарынь

Аһаһан дүлэндэл халуу бусалжа,

Намтай хамта буряад басаган

Нааданай түлэгтэ зугадаа бэлэй.


Шииг дааһан Ононой һүни

Ашаатай тэргын арал һандайлжа,

Шэнээтэй зузаахан уралаараа

Шэмээтэйхэн таалан байһан


Натагар жаахан Сэмжүүдэймни

Намайе мүнөө мартаа ха гү?

Наһатай боложо, зүһэеэ буурабашье,

Налгайхан зангынь зандаа ха гү?


Харин би мартаагүй, хаа газар ябааш һаа мартахагүйб.

Халуухан, залуухан наһанаймни

Уйдхар үзөөгүй диваажан мэтэ

Уняарта һүнинүүд мандаха болтогой!


Мүнгэн һара уулын саанаһаа

Мүрэнэй уһа руу зоос мүнгэ сасаһаншуу,

Мүрэнэй уһан зүүдэлэн тамшаажа,

Мүргэлэй орон тээшэ хүлөө жииһэншүү.


Баргажан Түхэмэй буряад һамганай

Балюусаар хюһаһан загаһанай хашарһандал

Тунгалаг уһанда сасарба гү гэлтэй,

Тудаһан гэрэлэйнь бүжэглэн байхада


Зүрхэмни, зүрхэмни, инагни,

Зүггүйхэн энеэхэдээ яанабши…

Үнэншэ илдам баарһамни

Үглөөдэр бү ябаарайгты гэжэ


Ононой жаахан Сэмжүүхэй

Онсогой инагаар шэбэнээ бэлэй.

Хабтагар нюураараа зүрхэндэмни

Халуу бусалтар няалдаа бэлэй.


Дуугүйхэн иигэжэ нэнгэхынь үзэбэл,

Духань хамарһааньш түбэгэр юм гү даа.

Хайрлан, хайрлан шэбэнэхынь үзэбэл,

Халхын хүүхэнһээш эрхэхэн юм шуу даа.


Аяа хөөрхы Сэмжүүхэй

Алтан Ононой сэгсүүхэй,

Аашыншни хөөрхэндэ бишни

Аргашгүй абтаһан хүм даа.


Хайра дуранайнгаа элшэдэ

Хайлаха шахуу шатажа байдаг

Һамарай борбоосгойдол жаахан басаган

Һайн лэ хүн бэлэй.


Ордоһотой сагта түшэг боложо,

Одоо сухарилтагүй шиидэжэ шададаг

Эридхэн зоригтой буряад басаган

Эгээлэй хүн арай бэшэл.


Һайхан сэдьхэлтэй тэрэ хүүхэнтэй

Һайн нүхэрни танилсуулаа һэн даа.

Ама нээбэл, уушха нээ гэдэг

Абымни үгэ үнэн байгаа.


Дайнай талмайда бэе бэеэ үргэлхэ

Дайшалхы ёһоор тэрэ бидэ хоёр

Ирайһан шүлэгэй сумаае бүһэлжэ,

Ирагуу найрагай сэлгеэндэ гаралайбди.


«Натагар шарахан Сэмжүүхэйдэмнай

Зуун зүрхэн тэгүүлээ юм бэз,

Найзаһаамни хойшо

Ерэн юһэниинь шархатаа юм бэз» гэжэ


Хэнтэйн дунда һургуулиин

Хээгүй найзамни хэлэһэн.

Заяанай орьёлые байлдан эзэлжэ,

Замаа тэндэһээ эхилһэн.


Амидарал гэдэг ехэ сансарта

Арад түмэн гэдэг одонууд дунда

Буряад гэдэг нэгэ эрхэтэнэй

Буртагта мандалынь алхан хүрэжэ,


Өөрсэ хизаарта хүлөө табижа,

Үбэр энгэртэнь нэбтэрэн орохо

Эрдэниин түлхюур бариһан Сэмжүүхэй

Эльгэ зүрхэнһээм гараагүйл…


Хайратай жаахан Сэмжүүхэйем түрүүлһэн

Халуун эльгэн буряад түмэн

Хан Хэнтэй, Онон, Хурхын

Хатуу сахюусантай буряад зон.


Няалдасагүй өөдэрхүү зан харуулбал,

«Наншалдахаб» гээд дүтэлжэ ерэхэ.

Хундага аягалаад хармалжа байбал,

«Хутагалхаб» гээд орожо болохо.


Зангынь мэдэхэгүй һонюуша нэгэнэй

Зайтай газарһаа шэнжэжэ харабал,

Тоһон шэрээр дүрэгүйхэнөөр

Тодо бэшээр будаһан зурагтал


Дэгэлэйнгээ арые ганса нугалжа,

Дэндүү һулаханаар бүһэеэ бүһэлжэ,

Дэлбэгэр шэхэтэй шобогор малгайнь

Дэрһэн обоохой шэнги харагдадаг бэзэ.


Хоёр гарынь тэргын мөөрэдэл

Холуур тойрожо, бээлэйнь унжаад,

Хүдэһэн гуталаа газаашань гэшхэжэ,

Хүбөөтэй мүр гаргажа алхахынь,


Гурбан һалаа гозогор һахалынь

Гунигтай шэнги харлан унжыхынь

Хатуу мохоорхо хуурайгаар жажалжа,

Хаяһан шүлһэнэйнь шарлан үлэхыень


Эндэ тэндэ хараһан тэдыгээр

Эндүү дутуу сэгнэжэ болохогүй.

Элэ бүтүү хүбшын эзэн болоһон

Эртэ урдын арад түмэн – тэдэл.


Балта һүхэеэ гэрһээ абажа,

Барбагар һахалаа эмирэн шобтороод,

Барьягар гартаа нэгэ нёлбожо,

Баруун хүлөө гэдэргэнь гэшхээд,


Аажамхан далайһан хүдэр эрын

Алиман һарадал һүхынь эриин

Агаар тэнгэри зүһэн буужа,

Арын модондо сууряа татажа,


Шэлдэг модоной дүнгинэһэн бэедэ

Һөөм тухай шаагдан сасуу

Һүрөө алдан тунгалаг дабирхайгаар

Хүнэй урда байгаали уйладаг.


Аглаг уулада модо бэлдээшэ

Ажалша буряадай сэнгүү урсада

Һайхан сай, соодотой булашаһаань

Амталжа һуухада нэгэ жаргал һэн.


Зунай тэнгэриин хураа татажа,

Зуун сэсэгэй тооһоной дэгдэхэдэ,

Хадалан дээрэ наран хүн хоёр

Халуугаа буляасалдан туладаг.


Халюурма ногоотой сэнхир хүндыдэ

Ханатаһан жагсаал жэгдэ дабхижа,

Хурса хажуур тойрон сабшаад,

Хасаг сэрэгэй һэлмэдэл шууядаг.


Наранай элшын шугам дээгүүр

Найматын задагай ноото мэтээр

Хара ногоон бухалнууд ирайжа,

Ханхан томо һүринүүдээ бодхоожо,


Амба шадалтай буряад эрэшүүл

Асаяа адхан үбһэеэ шэдэлнэ.

Бүдүүн улаан һамгадыньш баһал

Бүхэли бухал үргэн алдана.


Үдэшэ орой газар зуухаһаань

Үрбэгэнүүр утаагаар сай анхилжа,

Өөһэдынь бариһан амтатай талханда

Үдхэн шаргал зөөхэйгөө түрхин эдинэ.


Аргаахан гараһан хориной һара

Арайхан харагдан мэлэржэ байхада,

Майханай аманай дүрбэлжэн бүһынь

Маяа хүлдэл түхэреэлэн байхада,


Хэзээнэй нойрсоһон төөдэйн хамарай

Хэдэгэнэ шэнгеэр дүнгинэжэбайхада,

Баабайн гааһанай мохинь бусалжа

Батагана шэнгеэр жэнгинэжэ байхада,


Шүүдэр бууһан ногоон дээгүүр

Һүүдэр мэтэ шэмээгүйхэнээр

Халуун сэдьхэлтэй нэмһэг басаган

Хайрын болзоондо гүйгөөд ерэнэ.


Хоёр хүлэйнгээ бүдүүн шэлбые

Хормой хотоороо орёон һуужа,

Дураа үгэһэн хүбүүнэй сээжэдэ

Духаяа няажа, аяшархан шэбэнэнэ.


«Бууралхан баабаймни унтанагүйл,

Бусалһан түрүүбхэнь намханагүйл.

Бодохо гэһэмни болоногүйл,

Болзоһон зүрхэмни тэсэнэгүйл.

Иигэжэ шамдаа дураяа үгөөб,

Ерэхэеэл шамдаа, бурхан зүг!»


Һайхан хүүхэнэй уралайнь хабдатар

Һарын гэрэлһээ үрдин шэмэжэ,

Һархуу наһанай охито хундагаһаа

Һархаг-шуналые амсан байжа,


«Оо, ёо, ёо, шамдал адли басагые

Онон, Хурхаар дүүрэн бэдэрээд,

Олохогүй хаб даа» гэжэ

Омогтой хүбүүн ама алдана.


Хүндын адагһаа залуу үбһэшэдэй

Хүхюун ёохорой дуунууд зэдэлнэл.

Барха, Хурхын лусууд гэжэ байбалнь,

Баясан уярмаар ордоһотой хатарнал.


«Үндэр хадын саанаһаа

Үүрэй сайтар хатараял.

Үер залуу наһандаа

Зугаалангүй яахамнайб» гэжэ


Нарһанай шэлбүүһэд шууян найган,

Наадан зугаада тэдэниие дуудана.

Нарьяатайхан дорьбоотойхон түрэдэг

Энэ буряад гэдэгшни хэн юум бэ?


Сагаан һараар эхэнэр хүүхэдынь

Ханхинаса дуулалдан, бүлэг бүлэгөөрөө

Үүрэй сайтар айл хотоноор хэсэжэ,

Үхэрэй халуун нэрэмэл уудаг.


Уран сагаан хургаараа

Утаһа ээрэжэ, оймһо нэхэдэг

Уужа нарьяхадаа хүүхэдынь бэрхэ

Угсаата буряад гэдэгшни хэн юм бэ?


Ара тайгын шэдхэ шэрэнгиин

Ангай нарин зүргөөр мүшхэн,

Шэнын юһөөр хүрин баабгайе

Шанха эшээндэнь хүшүүргэдэн байдаг.


Баргажанай хэрмэ, Сэрүүнэй буга

Байгалай булга, Яруунын хандагай

Урамдан олзолдог ангуушадые түрүүлһэн

Энэ буряад гэгшэ хэн юм бэ?


Байгал далайгаар нютагтай гэдэг,

Баргажан Түхэмһөө гарбалтай гэдэг

Буурай түүхын эртын бэшэгтэй

Бартаа хүбшын отог иргэн мүн гэхэ.


Заншал онсогой, байдалынь гайхалтай,

Зангаар эрид, сэдьхэлээр шанга,

Зайлуул, энэ буряад зон

Түүхын хүндые үргэлһэн бэзэ.


Ара хойтын хүхэ хүбшэдэ

Амидарһан удам, тараһан угсаа,

Уйлаан хайлаан, дуу шууниинь,

Урдаһан шуһан, дуһаһан хүлһэниинь.


Яхад, тыватай шуһаяа холижо,

Яагаад ортон хамниган боложо,

Ямар ушарһаа баргууд таһаржа,

Ябадал нүүдэл үүсхэн үнгэрһэн


Хатуу жэлнүүдэй амиды гэршэ

Хашар баабайнар хөөрэнэ аа бы гэхэдэ,

Хадамай жама ёһын жолоо адхаһан

Халхын түүхэдэ мэдээсэл ээлтэйхэн.


Адуу малай бэлшээри дахажа,

Амдо-түбэдэй уншалга сээжэлдэһэн

Арбан долоонһоо хоридохи зуунда

Аняатай ерэһэн халха түмэндэ


Эхэ дэлхэйнгээ соёлһоо хэлтэлжэ,

Энэл буряадууд үргэлэн ерээ юм.

Оёдол тааруухан хилэн дэгэлдээ

Ород хэлые үбэртэлэн ерээ юм.


Бараан зулагтай арһан гуталаараа

Балар хуушые зоригтой үдьхэлэн,

Тэргын түмэр шэрээдэг дүшэ дээр

Тэмсэлэй һэлмые дабтажа үгэһэн юм.


Зоригынь үлүүдэн, сагаан баронай

Золигхон аашые дэмжэжэш буруутаа.

«Зогсолто – үхэл» гэһэн Ленинэй үгые

Зогсоһоороо хэлмэршэлэн хороолгоошье даа.


«Революци» гэжэ шадахагүй һаашни

Маузераар ярилсая, һархинсаг!» гэжэ

Монголоор хэлэхэдэ ойлгохогүй этэгээдүүдтэй

Модон хуйтаар хэлсэжэ ябаһан буряад.


Гаминдаш буудуулжа,

барондош буудуулжа,

Ламанарташ нюдаруулжа,

Газар орониимнай сүлөөлэлсэжэ үгэһэн юм,

Ганса мориёо унаад, туугдажа ошоһон юм.


Мянга юһэн зуун гушан хэды он гээшые

Би бэеэрээ үзөөгүйшье бол,

Үбгэн аба тухайгаа дурсан уйлажа,

Үншэн хөөрхэй Сэмжүүхэйн үгэлһэн


Үбгэд хүгшэдэйнгээ үншэрэл тухай

Үлэ тэды түүхэһээ хадууһан лэ.

Буурал сагай шастир сударһаа

Бага-сага уншаад бэшэһэн юм.


Будантай, манантай тэрэ жэлнүүдэй

Буутай, манаатай яаман, тамгын

Буруу зүбые сагааруулхаш гэжэ,

Буряадые үмөөржэш тулаха гэһэн бэшэб.


Гансахан энэ минии үгые

Гарымни ганзагада, хүлымни дүрөөдэ хүргэн,

Энэ сагай соёлшод, сэхээтэнэй

Эхин гэшхүүр боложо үгэһэн


Хэлэмэршэ, һургагша, комиссар,

Хэлэ бэшэгэй ухаанай доктор,

Ууган эмшэн, хүгжэмшэн, дуушан,

Улсын габьяата багша.


Түрүү хадаланшан, агротехник,

Ашаанай жолоошон, автомеханик,

Тэбэри һөөг номуудые оршуулагша, редактор,

Тэрэ хүнүүдые дурсан дууланам.


Манжа, түбэдэй номгон богоол байһан

Манай нютагай ногоон хүндые

Хахалха хахалхагүй, шэнэлхэ шэнэлхэгүй гэжэ,

Хамтарал коммуна байгуулха, байгуулхагүй гэжэ


Мархайн Бата һүхэ барин дэлижэ,

Шархайн Булад һүр бадаруулан дэмжэжэ,

Буруу зүб хоёрой хэбрэг хилэ дээрэ

Буряад буряадаа сабшажа унагааһан


Ангиин тэмсэлэй тэрэ шэрүүн жэлнүүдтэ

Араһаамнай заримань сахилсажа ябаһан юм.

(Тэрэнэйнгээ түлөө хөөрхы буряадууд

Тэргэтэй ганса моритоёо туугдаад ябаһан).

Анхаржа харабал сэхээтэниие

Анкетын шэнжээгээр буряадынь олон бэзэ.


Ажалша энэ буряад зон

Арад түмэндэмни ехээр туһалһан шуу.

Хүгжэн ургаха хорёодхон наһандамни

Хэрэгтэйем олоһон, дэмжэһынь мартахагүйб.


Үндэр оройтой малгайдашни,

Үргэн энгэртэй дэгэлдэшни,

Утаһан сасагтай бүһэдэшни,

Улаан хүдэһэн гуталдашни


Бужагар хүрин хүзүүндэшни,

Бухайр эльдэ хутагадашни,

Ойдо ханхинаха һүхэдэшни,

Онониие гаталха харбаазадашни,


Хажуур, тармуур, анзаһандашни,

Хатарша моритой шаргадашни,

Хашаа, амбаар, буусадашни,

Хадхуур мөөртэй тэргэдэшни,


Мойһотой тоһо, зөөхэйдэшни,

Монсогор модон түрүүбхэдэшни,

Уяхан эрид аашадашни,

Угһаа хүдэлмэришэ зандашни,


Нэрэмни, шүлэгни, зүрхэмни

Нэгэл сагай үритэй юм шэнги.

Унтана гүб, һэрюун гүб – хэзээдэшье

Уянгын найраг эрижэл байна.


Хубидаа сүлөөтэй энэ зохёол

Хуудаһаа шарлан хэбтэхынь сагта

Онгон багым Сэмжүүхэймни

Ононой хааханал дуулана юм даа.


Хараасгай нэрэтэй шубуунай дальбараа

Хада дээгүүр ниидээд байна.

Хамагһаа хайратай минии нүхэр

Холо газарай үри бэлэй даа гэжэ.


Наһанай залуу, наранай эртэдэ

Найза ябаһан минии амараг,

Намайгаа һанан дуулажаш болоош,

Натагар шарахан Сэмжүүхэймни!


Ринчинэй Чойном. 1973 он


Цырен-Ханда Дарибазарова монголһоо оршуулба


<< гэдэргээ гаршагсаашаа >>