АМИН ГОЛНАЙ АГУУ БАЙГААЛИТАЙ ХОЛБООТОЙ.
ЭХЭ БАЙГААЛИЯА ГАМНАЛГА

Зураг: Ася Лыгденова

Тала дайдатаяа «хүйһөөрөө» холбоотой байһан буряад зоной адуу малаа, ан амитаниие гамнадаг, һайхашаадаг байһаниинь гайхалгүй. Хүүгэдээ балшар бага наһанһаань амиды амитадые, мал адууһа, хорхой шумуулшье һаань хайрлан, энэрхыгээр хандахыень һургадаг һэн. Хэлэ амагүй адагуусан амитаниие сохижо, сошоожо, үргөөжэ, намнажа болохогүй. Мал гаргахадаа улайн дэргэдэ хүүгэдээ байлгадаггүй һэн. Эдихэеэ гаргахаа байһан малайнгаа гэнтэ алдууржа тэрьедээ һаань, алангүй орхидог байгаа. Энэ жэлэй туршада амииень үршөөдэг һэн. Эсэгэ малые гэхэ гү, али малай түрүү болгожо, бэеэр томо сэбэр малые һэтэрлэдэг байгаа. Һэтэрлэһэн малые аладаггүй һэн. Тэрэ хүгшэржэ, өөрынгөө аяар үхэдэг байһан юм. Үндэр уула хадануудта буряад зоной үргэл сэржэм үргэлгэ Эхэ орондоо дурлал түрүүлхэ, түрэһэн дайдаяа мартуулхагүй, гамнаха, хамгаалха мэдэрэлтэй болгохо гэһэн зорилго юм.

• Нютагайнгаа гоё һайхан байгаали бү гутаагты, бү гэмтээгты, бү бузарлагты, гоёожо, үргэжэ ябагты.

• Манай нютагта хухархай мойһоной эшэ, гэшхэгдэһэн алирһа, нэрһэнэй эшэ бү харагдаг.

• Нютагтамнай байрлаһан шубуудые бү үргөөгты, уурхайень бү һандаргаагты, үндэгыень бү носогты, бү тэһэлэгты. Эдэмнай нютагай шэмэг гээшэ. Тоомгүй үхибүүдтэй нютагта гоё һайхан шубууд, ан амитад байрлахаа болишодог.

• Шубуу шонхоргүй нютагта үбһэ ногоон муугаар ургадаг. Тиихэдэнь мал адууһан өөдэлхэгүй гэхэ мэтээр эгээл бааханһаань заахада, бүхы наһандаа һанажа, сахижа ябаха.

• Хорхой шабхай бү алагты, уһа гол бү муухайдагты, булагай уһа бү бузарлагты.

• Газар бү һэндэгты. Байгаали гээшэ баһал амитай юумэн гээшэ. Дулаан сагай ерэхэдэ байгаали ами орожо, үбһэ ногоон, сэсэг набша, жэмэс ургадаг гэхэ мэтээр заабарилдаг.

• Аршаан гээшэ байгаалиин баһа нэгэ гайхамшаг баялиг болоно. Буряадууд эртэ урда сагһаа хойшо мүнөө болотор аршаан уудаг, халаагаад, торходо ородог. Нюдэнэй, хотын, хоолойн, эльгэнэй, зүрхэнэй, уушханай, бөөрын, гэдэһэ доторой, үе мүсын гэхэ мэтэ хүнэй бэеын бүхы махабадта таараха аршаанууд бии ааб даа. Мүн халааһан аршаанда орожо, үе мүсөө, саба суухаа аргалдаг. Олон аршаанууд арһанай үбшэнүүдые эдэгээдэг юм.

• Голой уһа уруу үнэһэ, һү, сайдам, сайн шаара, шэл, хадааһа, хог нобшо хэхэгүй, «уһанай лусад хорлохо».

Байгаалимнай алтан дэлхэй дээрэ түрэһэн амитан бүхэнэй эхэ мүн. Монгол туургата зон эртэ урда сагһаа хойшо түрэһэн дайдадаа, газар дэлхэйдээ гамтайханаар хандадаг байһан гээшэ. «Гэсэрһээ» эхилээд буряад, монголшуудай аман зохёолнуудые, үльгэр туужануудые уншахада Хурмаста тэнгэритэй ходо холбоотой, тэнгэриин бурхадһаа тэдхэмжэ, туһаламжа абадаг байгаа гэжэ хэлэгдэнэ. Бөө мүргэл байгаалитай таһаршагүй холбоотой. Буряадуудай тахин мүргэдэг «Арын 13 ноёд, 44 тэнгэринэр», «Хун шубуун гарбални, хуһан модон сэргэмни» гэһэн үгэнүүд эртэ урдын бөө шажантанай һүлдэнь байһан болоно. «Огторгой хадаа эсэгэ газар гээшэ гээд «Найман гэгээн» гэдэг судар соо Бурхан багшын зарлиг байдаг. Нээрээшье түрэһэн тоонтомнай, үлгэн һайхан дэлхэймнай эхэ мэтээр бидэндэ үзэгдэдэг ха юм даа.

Гэрэл зураг: Вячеслав Киплюкс

Хорбоо дэлхэйгээ, тоонто нютагаа, эхэ, эсэгынгээ бадарааһан гал гуламтые, уула хадануудай эзэдые, уһа нуурнуудай лусадые манай элинсэг хулинсагууд эртэ урда сагһаа хойшо тэдэнээ ходо хүндэлжэ, тэдээндээ мүргэжэ ябадаг байгаа юм. Тиимэһээ онгон тэнгэриие гү, али орон дэлхэйн эзэдые сухалдуулжа, уур хилэнсэгыень хүргэхэгүй гэжэ манай буряад арад хэлсэдэг.

Урданай зоной «Шүдхэртэй уула», «Дошхон модон» гол уһан сабдагтай, хада уула эзэтэй гэхэ зэргээр зар тунхаг тараалга байгаалияа хамгаалха гэһэн зорилго юм. Уһые «эрдэни шандамани» гэжэ маша ехээр хайрлан хамгаална.

Нютаг бүхэндэ хүндэлэгдэжэ, тахигдажа байдаг буурал баабайнууд бии. Мүнөө обоо тахидаг заншал һэргээгдээ. Хүнэй энхэ элүүр, амар амгалан, жаргалтай, олзотой ябалгада орон нютаг, үлгэн дэлхэй туһалдаг гэжэ буряад зон үнинһөө хойшо мэдэдэг байгаа. Теэд зүблэлтэ засаг энэ заншалыемнай урданай мунхаг сагай мухар һүзэглэл гээд хорёо бэлэй. «Байгаалида, орон дэлхэйдэ юун бииб, бултыень абаха ёһотойбди» гэһэн совет засагай алдуутай уряалые туг болгон абаад, байгаалидаа гам хайрагүйгөөр хандаабди. Байгаалида эсэргүү энэ мунхаг добтолгонуудай эсэс, хара муухай хойшолонгууд мэдээжэ. Арал далай һалаа, хэдэн мянган гол горходууд шэргэжэ хосороо! Агаар, уһан, таряалангай, сабшалангай, бэлшээриин газарнууд ехээр бузарлагдаа.

Хүн түрэлтэнэй ажамидарал газар дэлхэйн баялиг, байгаалиһаа ехэтэ дулдыдадаг. Зоной ажабайдал хадаа байгаалиин үйлэ ябасануудтай (сагай уларил, хүйтэн дулаан он жэлэй һэлгэсэ) холбоо барисаатай байдаг. Бидэ байгаалиин үринэрбди. «Эсэгэ тэнгэри» «Эхэ байгаали» хоёр хүн түрэлтэниие тэдхэжэ, ажамидаруулжа байдаг эхэ эсэгэ хоёрынь болоно. Хэрбээ байгаалиин ямар нэгэ зүйлэй үгы болобол, ургамалай ба зэрлиг амитадай аймагууд хүндэ хүшэр байдалда орожо, байгаалиин тэнсүүри алдагдаха, хүн зон шэнэ үбшэн болон хохидолнуудта нэрбэгдэхэ.

Эртэ урда сагһаа арад зон байгаалиин үзэгдэлнүүдые шэнжэлэн, шэртэн тэмдэглэдэг байгаа юм. Сагай уларил ойрын үдэрнүүдтэ ямар байхаб гэжэ амитанай зан абаряар, һарын түхэлөөр мэдэдэг һэн. Жэшээнь:

• Наранай задаралга, жэрхын эшхэрэлгэ, гулабхаануудай бүлэг бүлэг болоод, дээгүүр ниидэлгэ, нохойн наадажа гүйлгэ, гахайн модо зуугаад ябалга, мориной хоолзуураа таталга — сагай уларилай муудахые һануулдаг.

• Мүн тэрэшэлэн шубуунай дулаан орон руу эртэ ниидэлгэн — эртэ хүйтэрхын тэмдэг.

• Мориной хамараа хоршогонуулхада үбэлэй сагта ехэ хүйтэнэй унахые, зунай сагта бороогой орохые зүгнэбэ гэжэ үбгэд, хүгшэд хэлэдэг байгаа.

Буда-Ханда ЦЫРЕНДОРЖИЕВА



<< гэдэргээ гаршаг саашаа >>