БАЙГААЛИ ХАМГААЛГА - МАНАЙ ЗОРИЛГО

Гэрэл зураг: Александр Власов

Мүнөө сагта экологиин асуудалай хурсаар табигдаад байхада, элинсэг хулинсагуудайнгаа ёһо заншал тухай гүнзэгыгөөр бодомжолхо хэрэгтэй болоод байна. Экологиин асуудал хэзээ хэзээнэйхиһээ шангаар эрид хурса эрилтэтэйгээр олониитын урда табигдана. Тиигэхэ зуураа мүнөө үеын залуушуулай һанал бололдо байгаали хамгаалха асуудалаар шэнэ үзэлэй бүрилдэлгэ, даруу зан нэбтэрүүлэн хүмүүжүүлгэ ба болбосоруулга шухала болоно.

Урда сагайнгаа үндэһэн соёл болбосорол, түрэл нютагайнгаа түүхэ ба байгаали гүнзэгыгөөр шэнжэлжэ, бүхы хүсэ шадалаа залуушуулда зорюулан хүмүүжүүлхэ гэһэн һайн һайхан зорилгонуудые манай һургуулинууд урдаа табиха ёһотой.

Түрэл байгаалимнай һайхан түхэл шарайгаа алдажа байна. Хубилган шэнэдхэлгын үедэ экологиин асуудал бүришье һулаар табигдана гэжэ хэлэхэдэ, алдуугүй хаш. Тиимэ дээрэһээ бүхы дэлхэйн олониитын дээдэ зэргын туйлалтануудые согсолон хараадаа абажа, эрдэмтэдэй хүдэлмэринүүдые һургуулиин программа соо оруулан һургаагүй һаа, манай хүмүүжүүлгэ зүб мүртэйгөөр хүгжэжэ бирахагүй хаш.

Гэрэл зураг: Александр Власов

Тэрэшэлэн эрдэмтэд национальна түхэлэй онсо илгаае гү, али арад зоной ёһо заншал, байгаалиин тогтомол тэнсүүри, жама гурим хараада абангүй, экологическа хүмүүжүүлгэ үргэн дэлисэтэйгээр олониитын ба залуушуулай дунда ябуулха арга боломжо бага гэжэ заана. Манай һанахада, энэ хүшэр хүндэ асуудалда арадай педагогикын дүй дүршэл өөрынгөө түхэл маягаар экологитой тон ойро байна.

Манай буряад арадай педагогико бүхэдэлхэйн соёл болбосоролтой адли юм. Арадай подагогикын жасада хүнэй шэнжэ шанар, бэеэ абажа ябаха ёһо журам болон бусад асуудалнууд ороно.

Эртэ урдын Монголой эрдэмтэ Мэргэн Гэгээнэй 1765 ондо бэшэгдэһэн «Алтан тобчи» гэһэн зохёол соо юртэмсэ дэлхэй гээшэ табан түрүүшын хуби бодос зүйлнүүдһээ бүридэдэг гэжэ зааһан байна:

1. Зөөлэн модон – хайра үршөөлэй һүлдэ (бү ала гэһэн удхатай).

2. Хатуу түмэр – юумэ хулуужа болохогүй гэһэн заншал һүлдэ болоно.

3. Улаан гал – забхай ябадалые хориһон хуулиин һүлдэ мүн.

4. Хүйтэн уһан – сэсэн ухаанай һүлдэ.

5. Газар – үнэн, зүб бодолой һүлдэ.

Энэ хадаа гансал арад зоной һанаан бодолой гол удха мүн байхаһаа гадна байгаалиин табисуурай удха болоно.

«Дэлхэйн дүрбэн харша» гэбэл:

Зөөлэн – хатуу, дулаан – хүйтэн болоно. Тиигэхэ зуураа эдэ харша зүйлнүүд соо ородог ойлгосонууд – хайрлалга, һайн заншал ба сэсэн ухаан гэхэ мэтэ байгаалиин ба оюун сэдьхэлэй удха бололсоно.

Дэлхэйн түрүүшын табан хуби-бодос зүйлнүүд тухай манай буряад арадай эпосүүд «Гэсэр», «Ерэнсэй» соо үргэнөөр хэрэглэгдэдэг.

«Гэсэрэй» туужа сооһоо нэгэ жэшээ харая:

Эсэгэ хүниие гомдохообол,

Сүмбэр уула хэмхэрхэ,

Эхэ хүниие гомдохообол,

Һүн далай шэргэхэ.

Энэ дүрбэн мүр соо элинсэг хулинсагуудаймнай абари зан ба хүмүүжүүлгэ элишэрнэ. Иимэ һайхан һургаалда һураһан үхибүүд эхэ эсэгэдээ муугаар хандаха гү?

Иигэжэ найруулан зохёогдоһон нүгэлэй мүрнүүд арад зоноо этигүүлэн найдуулжа байдаг. Зондо, хүршэнэртөө бэшэрэнгы байхаһаа гадна, өөрынгөө түрэһэн тоонто нютагта дурладаг һэн.

Арадай аман зохёолһоо жэшээ дурдая:

Хангайда хаан үгы.

Эзэгүй газар үншэн.

Элэһэн араан унадаг.

Эдюулһэн ногоон ургадаг.

Байгаали хүн хоёрой хоорондохи харилсаанууд бэе бэедээ мэдэгдэнги бэшэ, харин ухаан бодолой хүсөөр дулдыданги харилсаатай гээшэ.

Гэрэл зураг: Галсан Гармаев

Буряадууд үхибүүдээ хүмүүжүүлхэ хэрэгтэ ехэ анхарал табидаг байгаа гэжэ хэндэшье мэдээжэ. Жэшээнь: «Дэлхэйн ургамалые хэрэгтэ хэрэггүйгөөр таһалжа, гэшхэжэ болохогүй, тиигэхэ зуураа жэргэмэл жэгүүртэниие ба бэшэшье амитаниие барижа, түмэр хайрсаг соо хаахагүй, харин тэрэнэй гоё һайханиие хаража, бахархажа ябаха хэрэгтэй», – гэдэг байгаа гүб даа.

Дэлхэйн баялигые гамтайгаар арьбадхаял, саг сагтань тааруулжа олзолхо шухала гэжэ тоологдодог һэн. Энэ һургаал урда сагһаа хойшо гүрэнэй хуулиие хүсэтэй болгон сахидаг һэн.

Жэшээ: Хуушан монголой хуулинууд «Их засаг хууль», «Үйсэн дээрх бичиг» соо 1709 ондо Халхын суглуулбари хуули баталагдан зохёогдоо һэн. Иимэшүү удхатай асуудалнууд манай Буряад орондошье байгаа гэхэ. Сэлэнгын, Хориин ба бэшэшье захиргаануудта бии.

Буряадай заншалта үреэл үгэнүүд:

Эдэ үреэл һайхан үгэнүүдэй хүмүүжүүлгын ехэ удха шанартай байһаниинь эли. Арадай педагогико үхибүүдые хүмүүжүүлгэдэ айхабтар аша туһатай гэжэ тоологдодог, тиигэхэ зуураа наһа наһаарнь тааруулан, ажал хүүлэжэ һургахые заадаг заншал байгаа. Үхибүүдые 3-4 наһанһаань эхилжэ, ажалда һургадаг, диилэхэ ажалынь тааруулан хүүлэдэг байгаа. 14 наһатай болоходоо, дүршэл ехэтэй хүн болодог һэн. Дэлхэйн баялиг гээшэ бүхы олониитын зөөри гэжэ үхибүүдтээ ойлгуулха шухала.

Буряадай түрүүшын эрдэмтэн Д. Банзаров үнгэрэгшэ зуун жэлэй тэгэн дунда иигэжэ бэшэһэн юм: «Үнэхөөрөө монголшууд тэнгэриие – эрэ, газарые – эхэнэр гэдэг. Түрүүшынхинь – амидарал үршөөдэг, хоёрдохинь – юумэнэй маяг түхэл үгэдэг. Тиимэһээ тэнгэри – эсэгэ, газар – эхэ болоно. Буряад зон газарые – Газар-Эхэ, түрэл тоонто газар, тэнгэриие Эсэгэ тэнгэри, мүнхэ тэнгэри гэжэ нэрлэдэг.

Сэсэрлиг һайхан газарнуудые бурханай үршөөһэн газар гэжэ нэрлэдэг, тиигэхэ зуураа ургажа байһан модондо үнгэтэ утаһа уядаг. Иимэ газарнуудта зоной найр наадан–тайлган, обоо гэхэ мэтэ болодог һэн.

Оршон тойронхи байгаалиингаа гоё һайханиие сэгнэжэ, булаг ба горхонуудаа бузарлуулжа болохогүй, гал гуламтаяа наринаар сахиха, байгаалиин нюуса ойлгохо гэхэ мэтээр хэр сагһаа хойшо хүнүүд оролдодог һэн. Нэн түрүүн байгаалиие һайнаар ойлгохо гэжэ арадай дунда янза бүриин таабари таалсадаг һэн.

Юртэмсын гурбан гайхал:

Хада бүһэгүй – нэгэ гайхал,

Тэнгэри тулгагүй – нэгэ гайхал,

Уһан хабхаггүй – нэгэ гайхал,

Юртэмсын дүрбэн хүнгэн:

Хурдан мориной хүл хүнгэн,

Хурса хутагын эри хүнгэн,

Хулгайша хүнэй хүл хүнгэн,

Худалша хүнэй хэлэн хүнгэн.

«Тоонто нютагай баялиг», «Нютагай арад зон» – гээд, арадай аман зохёол баталан хэлэдэг. Энэ тон зүб. Адуу мал, алта мүнгэн гээшэ үдэшэ, үглөөнэй шүүдэр, тиимэ тула буряадууд олон үхибүүдтэй байхые оролдодог һэн. Арадай педагогико үхибүүдые хүмүүжүүлхэ талаар арад зоной дүй дүршэл хэрэглэдэг юм. Үхибүүдээ ехээр хүндэлжэ, анхаралтайгаар, дотоодынь һанал бодолые гомдохуулангүй ехэ болгохые оролдодог байгаа.

Агууехэ эрдэмтэ-багшанар Я. А. Коменский, И. Г. Пестлоцци, Ж. Ж. Руссо, К. Д. Ушинский болон бусад үхибүүдэй хүмүүжүүлгэ байгаалиин жама ёһотой нягта холбоотой юм гэжэ номнодог һэн.

XVIII зуун жэлэй эхеэр буряад зоной һуудал байдалые шэнжэлэгшэ Ф. И. Паитанс иигэжэ тэмдэглэн бэшээ һэн:

“Буряад үхибүүд дүрбэн тэгшээр хүмүүжүүлэгдэнэ, эхэ, эсэгэнь, юрэнхыдөө, үхибүүдээ үлүү ехээр зэмэлдэггүй юм. Э.-X. Гальшиев, манай буряадай хүмүүжүүлэгшэ, «Бэлигүүн толи» ном соогоо иигэжэ бэшээ бэлэй: “Үхибүүдые багаһаань наншан сохижо, һанаа зүрхыень мухардуулангүй, үдэр бүри хэрэгтэй хэрэггүй ушарта алдууень дабтажа болохогүй, тиигэжэ һургагдаһан хүн һалхинда үлеэлгэгдэжэ байһан зула шэнги”.

Урда сагай үндэр ехэ тушаалта сайд ноёд отог отогуудта, аймагуудта хуулиин ёһоор газар тушаажа үгэдэг һэн. Тиимэһээ газарай эзэд тэрэнээ ехэ харюусалга ехэтэйгээр ашагладаг, харууһалдаг, сэбэрлэдэг заншалтай бэлэй.

Зунай элдин дулаан сагай ерэхэдэ, буряадууд найр наада хэжэ, орон дэлхэйгээ сэбэр байлгахын түлөө обоо ба тайлга тахижа, байгаалиһаа баян ургаса гуйдаг заншалтай байгаа.

Һүүлэй үедэ байгаали хүн хоёрой хоорондохи зүрилдөөн улам гүнзэгыржэ, заһаршагүй шэнжэтэй боложо байна. Һургуулиин һуралсалай программада арадай педагогикын арга боломжонуудые хэрэглэжэ, хүмүү-жүүлгын хүдэлмэри ябуулаа һаа, тон үрэ ехэтэй байха һэн гэжэ һанагдана.

Татьяна ЗАМБАЛОВА