БАЙГААЛИИЕ, САГАЙ УЛАРИЛЫЕ ШЭНЖЭЛЭЛГЭ

Урданай буряад зон сагай уларилые, илангаяа тэнгэриин байдалые ехэл адагладаг байгаа. Наранай орохо үедэ доронь бишыханшье үүлэн байгаа һаа гү, али наранай гарахада үүлэн халхалаа һаань, хагсуу болодог; олон үдэр соо үүлэнүүдэй дээшээ гонзойгоод байгаа һаань, шуургалдаг; наранай орохо үедэ тэнгэриин хаяа улайгаад, гаража байһан үүлэндэ бүглүүлбэл, бороо, саһан орохо; арюунда улайран ороболнь, сэлмэг үдэр болохо; хэрбээ үдэшэлэн тэнгэриин хаяада дээдэ захань гэгшэ аад, хүндэлэн үүлэнэй байгаа һаань — айлтагүй, сэлмэхэ; зундаа шоргоолжоной далижаад ниидээ һаа, уһанһаа бахануудай добо, хада өөдэ гарабал, һуужа ороһон бороо болохо, харин сэлмэг үдэр үхэр малай һүүлээ үргөөд, хэдэгэнээрхэжэ гүйлдөө һаань, бороо орохо гэлсэдэг байгаа юм.

Гэрэл зурагууд: Галсан Гармаев

Үбэлэй сагта үбгэд, хүгшэд ямар мүшэнэй ямар үдэр һаратай тохёохыень урид мэдэдэг байгаа. Тохёолгон болоходо, ехэнхидээл хагсуу шуурган болодог юм. Тиимэһээ талын малшад иимэ шэнжэлгэ хэжэ, шуурганай болохоһоо урид малаа туужа, хадын нэмэридэ, модотой газарта абаашадаг һэн.

Ямар үбэл болохо, ямар жэл орохо ааб гэжэ зун байхаһаа хойшо шэнжэлдэг байгаа. Үбһэнэй голложо утаар ургаа һаань, ехэ саһатай үбэл болохо гэлсэдэг һэн. Шаазгайн һабар (хирмаг), хониной хара туруу, мориной хара туруу, нарин шэлбэ, үбдэгсөө гэжэ саһанай хэмжүүр тухай хэлсэгшэ бэлэй. Намартаа үбһэн хэнзэлээ, сэсэг ургаа, бургааһан гүлгэлөө һаань, ерэхэ жэл ургасатай байха. Хулганаан үргэнгөө шулуугаар дараа һаань, бэрхэ жэл, аргалаар дараа һаань, һайн жэл болохо. Хабартаа булжамар шубуун ерэхэдээ, харабтар боро зүһэтэй, тархиингаа оройдо шобогорхон үһэтэй (энээниинь бороогой малгай гэдэг) байгаа һаань, үһээтэй жэл болохо; хубхигар, сайбар зүһэтэй байгаа һаань, ган гасуур болохо гэжэ уридшалан хэлэдэг байгаа.

Лодон ЛИНХОВОИН