БАЙГААЛИИН БАЙДАЛ ТУХАЙ АЖАГЛАЛТАНУУД

(Буряад зоной хэлсэдэгээр)

Буряад зон хэр угһаа хойшо мал ажал эрхилээд лэ, үбһэшье балай сабшадаггүй, бэлшээриин һайниие бэдэрээд зөөжэ ябадаг һэн гэжэ мэдэнэбди. Дулаан хото хорёошье гэжэ үгы шахуу һамнай даа. Иимэ байхадаа, тэнгэриин янза, сагай уларилые ехэ нарилан адаглажа, мал адууһа хамгаалхын тулада зохисотой хэмжээ абадаг һэн. Мүнөө сагта зоной байдалшье, малаа харууһалха арга боломжошье тад ондоо болоо гээшэ ааб даа. Тиигээшье һаань, ямар ажаглалта хэдэг байһан тухайнь хүнэй һонирхохын тулада бэшэхэм. Зарим юумэниинь мүнөөшье малшадта хэрэгтэй байжа болохо.

Тэнгэриин янза, сагай уларил

• Наранай оролгоноор доронь бишыханшье үүлэн байгаа һаа, хагсуу болохо. Наранай гараха үедэ тэнгэриин хаяаада үүлэн байжа, хаяа үүлэн хоёрой забһараар шагааһан мэтээр наранай гараа һаань, мүн хагсуурха.

• Олон үдэр соо үүлэнүүдэй дээшэ, доошоо гонзойлдоод байгаа һаань, ехэ шуурган болохо.

• Наранай орохо үедэ тэнгэри улайгаад, тэрэ улааниинь доошоо болоһоор, үгы болоо һаань, бороо орохогүй, шүүдэрэй үгы һаань, бороо орохо.


Һара, мүшэнэй тохёолгые алдадгүй харадаг һэн. Нэгэ бүлэг мүшые Зургаа мүшэн, Сүг мүшэн, Сог мүшэн гээд элдэбээр нэрлэдэг. Тэдэ мүшэдтэй һарын тохёолгые ехээр хараха. Энэ Зургаа мүшэн намарай һарада харагдадаг болохо, зунай дунда һараһаа эхилээд, хоёр һара соо харагдахаяа болидог юм.

Зургаа мүшэн һара хоёрой тохёолгон һара бүри болодог:

– намарай эхин һарын 19-дэ;

– дунда һарын 17-до;

– һүүл һарын 15-да;

– үбэлэй эхин һарын 13-да;

– дунда һарын 11-дэ;

– һүүл һарын 9-дэ;

– хабарай эхин һарын (сагаа һарын) 7-до;

– дунда һарын 5-да;

– һүүл һарын 3-да;

– зунай эхин һарын 1-дэ һүүлшын тохёолгон болодог.


• Түрүүшын тохёолгондо (намарай эхин һарада) Зургаа мүшэн һарынгаа доогуур гараа һаань, хүйтэн үбэл, дээгүүрнь гараа һаань, дулаан үбэл болохо.

• Түрүүшын тохёолгондо хагсуу болоо һаань, хойшонхи тохёолгонуудаарнь хагсуу болодог байха.

• Зунай эхин һарын нэгэндэ һүүлшын тохёолгон болоод, Зургаа мүшэнэй “уһанда шэнгээ һаань”, манан, бүрхэг, зундаа үһээтэй байха.

• Тохёолгонууд саг соогоо болонтуу. Зүгөөр болзорһоо уртяа һаань, һайн үбэл, хожомдоо һаань, хүйтэн үбэл болохо.

• “Шонын дүрбэн” гэдэг мүшэнтэй һарын тохёолходо, хиибараан болодог.


Намартаа тэнгэриин хаяа шэнжэжэ харадаг һэн:

• Булангир хүбөөтэй байгаа һаань, дулаан үбэл болохо.

• Бороо хахад үдэрһөө хойшо орожо эхилээ һаа, бүхэли һүниндөө, сүүдхэ соогоошье орохо.

• Бороо үглөөгүүр ороо һаа, удангүй сэлмэхэ.

• “Орохо тэнгэри орой соорхой”: тэнгэри үүлээр хушаатай аад, туд дээрэш үүлэнэй соорхойгоор тэнгэри харагдажа байгаа һаань, бороо орохо.

• Тэнгэри бүрхэг аад, үүлэнэй доодо захаараа зурыгаад сэлмэг байгаа һаань, бороо орохогүй.

• Хэрбээ гарагай бимбада (долоодо) бороо ороо һаа, долоон хоног соо (хойто бимба хүрэтэр) орохо гү, али бүрхэг байха.

• Ой модоной шууяа һаань, һалхин болохо.

• Гол, горхоной уһан татаа һаа, бороо орохо.

• Тэнгэриин дуугархада, абяаниинь доро, бүглүүгээр дуулдаа һаань, бороожохо.

• Уһанай хүрэхэдэ, мүльһэниинь дээшээ тобойгоо һаань, ургаса һайн, юумэн элбэг, хотойжо хүрөө һаань, хомор байха.

Ороһон саһанай хэмжээе иигэжэ хэлэдэг һэн:

1. Хирмаг

2. Шаазгайн һабар

3. Хониной хара туруун

4. Нарин шэлбэ

5. Үбдэгсөө

Малай, элдэб амитанай зан

• Гүрөөһэнэй орооной ой соо болоо һаань, саһатай, хүйтэн үбэл болохо, талада болоо һаань, саһа багатай болохо.

• Орооной хожомдожо ороо һаань, намар хабар хоёр ута байха.

• Охотоноон, хулганаан хүеэгээ (суглуулһан үбһэеэ) гүйхэн хонхор соо обоолоо һаань, саһан ехэ орохо, гүнзэгы нүхэндэ суглуулаа һаань, саһан бага орохо.

• Хулганаанай хүеэгээ эртүүр суглуулжа эхилээ һаань, шанга хүйтэн үбэл, аргалаар дараа һаань, бараг үбэл болохо.

• Тарбаган нүхэнэйнгөө амһар дээрэхи бутаяа үндэр үндэр болгоод, нүхэн сооһоо гарангүй байгаа һаань, ехэ бороо зүгнөө, бороогой ороһоор байтаршье нүхэнһөө гараа һаань, сэлмэхэнь гэжэ мэдэ.

• Эшэгэ, хурьган наадаа, хонид мүргэлдөө һаа, бороо зүгнэхэ.

• Сэлмэг үдэр байн гэһээнь, үхэрнүүд һүүлээ үргэжэрхёод гүйлдөө һаань, бороо орохонь гэжэ мэдэ.

• Морин хуухираа һаа, хагсуу зүгнөө.

• Баханууд хуурай газар, добо, гүбээ руу гарабал, бороо орохые мэдээ.

• Шоргоолзон далилбал, үһээ бороо болохо.


Ургамалнууд

• Модоной набшаһанай удаан болотор шарлаагүй һаань, саһатай үбэл болохо.

• Намартаа ногоон хэнзэлээ, сэсэгүүдэй һалбараа, бургааһанай гүлгэлөө һаань, хойто зуниинь ургаса һайн байха.

• Үбһэнэй үндэрөөр, хатуугаар голложо ургаа һаань, саһан ехэ орохо.


Хуушан календаряар ноябриин 12-һоо февралиин 2 хүрэтэр хүйтэнэй үе. Энээнэй дүүрэхэдэ, февралиин 2-һоо хойшо шаргын шааяан болихо, гэрэй оройн саһан хайлажа эхилхэ, дуһаха, адууһа мал нюргаа шаража эхилхэ. Энээнһээ хойшо хабарай үе болохо.

Энэ мэтээр лэ байгаалиин шэнжые ажагладаг һэн. Эдэ хэлэһэниинь нютаг бүхэндэ адли бэшэ, зариманиинь тудажа, зариманиинь тудахагүй байжа болохо юм ааб даа. Хэрэглэмээр зүйл байгаа һаань, хүн хэрэглэнэ бэзэ. Тэрээнһээ гадна, илангаяа малшадай ажаглалта хэжэ байдаг һаань, ехэ һайн байлтай гэжэ һанагдана.


Лодон ЛИНХОВОИН


<< гэдэргээ гаршаг саашаа >>