ҮБЭР МОНГОЛОЙ ӨӨРТӨӨ ЗАСАХА ОРОН

(Өбүр Монггул-ун өбэртэгэн засаху орон)


Хитад уласай Үбэр Монголой өөртөө засаха ороной эзэлдэг нютаг дэбисхэр

Улас оронБүгэдэ Найрамдаха Хитад Арад Улас
Автономито нютагҮбэр Монгол
Газарайнь талмай ниитэ1,183,000 км2
Сагай бүһэUTC+8
Сахим һүлжээ: http://www.nmg.gov.cn

Үбэр Монголой өөртөө засаха (бэеэ дааһан, автономито) орон, хилбаршалбал Үбэр Монгол. Бүгэдэ Найрамдаха Хитад Арад Уласай хойто хэһэгтэ оршодог Монгол үндэһэтэнэй өөртөө засаха бүрин эрхэтэй орон юм. Ниислэлынь Хүхэ хото, хамагай томо хотонь Бугата. 1947 ондо Хитадай эб хамта (коммунис) намай элитэ ажал ябуулагша нүхэр Улаанхүү Үбэр Монголой өөртөө засаха орониие байгуулһан түүхэтэй юм. Нютаг дэбисхэрэйнь хэмжээн бүхыдөө 1,200,000 дүрб.км, энэ хадаа Хитадай бүхы нютаг дэбисхэрэй 12% болоно. 2004 оной байдалаар ниитэ 24 сая зон ажаһуудаг. Монголшуудай уугуул нютагта хитадууд ерэжэ һуурижаад, бүхы хүн аманайнь 79% хуби болоходонь, нютагтаа байһан монголшууд «бага яһатан» болонхой (17%). Энэ хадаа буряад-монголшуудай мүнөөнэй байдалда тон адли юумэн болоно. Албан ёһоной хэлэниинь хитад болон монгол хэлэнүүд. Хэрэг хүтэлбэридэ монгол бэшэг хэрэглэдэг.

“Үбэр Монгол" хэмээхэ нэрын тобшо түүхэ

Манжын харьяанда байха үеын манжа хэлэнэй дорги (дотоодо), түлэрги (гадаада) гэдэг удхаар Дотоодо Монгол гэжэ нэрлэгдэжэ байһан, 1947 ондо Үбэр Монголой өөртөө засаха ороной (ҮМӨөЗО) байгуулагдахада “Үбэр Монгол" гэдэг нэрые хэрэглээ.

“Ара, үбэр" гэдэгынь монгол хэлэндэ гадаада, дотоодо гэһэн удхые элирхэйлхэгүй, харин “умара, үмэнэ" буюу “хойто, урда" (уулын ара, үбэр, дэгэлэй ара, үбэр гэхэ мэтэ) гэһэн удхатай юм. Тиимэһээ монголшууд энээниие "Үбэр Монгол" (“Үмэнэдэ (Урда) Монгол") гэжэ нэрлэдэгшье һаань, хитад, англи, ород зэргэ дэлхэйн хэлэндэ Дотоодо Монгол гэжэ, буруушаг хэлбэреэрээ оронхой.

Газар зүйн мэдээсэл

Эхэ газарай һэрюун бүһын эрид тэс уур амисхалтай, халуун хүйтэнэй ехэ алгасалтай. Жэлэй дундажа температура—0 – +8,0C, жэлэй дундажашииг нойтоной хэмжээн — 50-450 мм. Шорой шуурган байн байн боложобайдаг.

Үбэр Монголой нютаг дэбисхэртэ 2351 түрэлэй ургамал ургадаг. Зариманиинь уламжалал анагааха ухаанай (медицинын) эмэй түүхэй эд болодог. 114 түрэлэй зэрлиг амитан, 51 түрэлэй шубуун амидардаг. Уулын эрбэд, хандагай, бар, буга зэргэ олон амитаниие гүрэн хамгаалдаг.

Нютаг дэбисхэрэйнь ехэнхи хуби Монголой үндэрлигтэ оршодог, 50%-нь уулархаг газар, хойноһоо урагшаа набтар болодог. Эгээл үндэр сэгынь Хэланьшань (Алашаа) (3556 м). Баруун зүгтэнь Бадайн-Жаран, Тэнгэри, Улаан-Буха, Муу-Уһан, Губи гэхэ 5 томо сүл губи оршодог.

Үбэр Монгол уһаар баян, 1000 гаран томо жэжэ гол горхон урдадаг, тэрэ тоодо Шара мүрэн (баһа Хатан мүрэн гэхэ, хятадаар Хуанхэ). Мүн тиихэдэ томо бага 1000 нуур бии. Газар дээрэхи уһанай нөөсэ 67,1 тэрбум шоо дүрбэлжэн метр (м3) болодог.

Нютаг дэбисхэртэнь 120 түрэлэй ашагта малтамал олдонхой. Шулуун нүүрһэнэй нөөсөөр Үбэр Монгол Хитад орондо хоёрдохи һуури эзэлдэг. 2000 оной эхиндэ Үбэр Монголдо байгаалиин хиин уурхай олдоо, мүн газарай тоһон (нефть), хоморой түмэрлиг, элшэ хүсэнэй нөөсэнүүд элбэг.

Үйлэдбэриин һалбаринууд

Хүдөө ажахы болбол Үбэр Монголой эдэй засагай (экономикын) үндэһэн болодог. Үбэр Монголой нютаг дэбисхэрэй гурбанай хоёр хубиие нэлэнхы тала дайдаар таран оршоһон элбэг уудам бэлшээритэй мал ажахы эрхилдэг аймагууд эзэлдэг. Эбэртэ бодо мал, хони ямаа, мори тэмээ үсхэбэрилдэг, таряалан ажахытай газарнуудта гахай баридаг. Хитадай дотоодо заха зээлидэ Үбэр Монгол ээрэһэн ба ээрээгүй нооһо, арһа мяхые жэлһээ жэлдэ ехэ хэмжээгээр гаргадаг. Харин таряалан ажахы гэбэл, мүнөө хятад таряашан олон тула эрхилдэг зоной тоо (85%) болон бүтээгдэхүүнэй (продукциин) сэнгээр мал ажахыһаа шухала байра һууритай болоод байна. Ган гасуурта шэрхи орооһото ургамал, гол түлэб буудай (шэниисэ), ноён шэшэ (гаолян), шара будаа, мэхээр (гэршүүхэ), обёос таридаг, мүн эрдэни шэшэ (кукуруза), наран сэсэг, үлтэнэг, гүнжэд, маалинга, улһа, хүбэн, шэхэртэ улаан манжан (свёкло) ургуулдаг.

Һүүлэй жэлнүүдтэ Үбэр Монголой Засагай газар байгаалиин сэбэр хүдөө ажахы, монголой уламжалалта анагааха ухаанай үндэһэн болохо түүхэй эдэй үйлэдбэри, мүн жуулшалалай (туризмын) өөрсэ түрэл зүйл, тухайлбал морин жуулшалал зэргые хүгжөөхэ хэрэгтэ ехэ анхарал хандуулдаг болонхой.

Үбэр Монголой үйлэдбэрилэлэй хүгжэлтэ 1949 оной һүүлээр эхилээ. СССР-эй туһаламжаар Бугатада түмэрлигэй үйлэдбэри болон тус үйлэдбэриин тоног хэрэгсэл гаргаха завод баригдаа. Үбэр Монголдо үнгэтэ ба хара түмэрлигэй үйлэдбэри, машинын үйлэдбэри, хими, модо, арһа болбосоруулгын, бүд, эдеэнэй (тэрэ тоодо шэхэрэй) үйлэдбэри, барилгын тоног түхеэрэмжын, сахим түхеэрэмжын зэргэ һалбари хүгжэдэг.

Үбэр Монголой нютаг дэбисхэрые Москва–Улаан-Баатар–Бээжэнгэй хоорондохи түмэр зам һэтэ гарадаг. Мүн Бугата–Бээжэн, Бээжэн–Тунляо, Бугата–Ланьчжоу зэргэ түмэр замууд шухала удха шанартай.

Засаг захиргаанай ангилал

ҮМӨөЗО хадаа Бүгэдэ Найрамдаха Хитад Арад Уласай 5 өөртөө засаха оронуудай нэгэн болохо зуураа нютаг дэбисхэрэй хэмжээгээр Шиндяан-Уйгар, Түбэдэй удаа багтама үргэн уудам нютагтай. Эртэ үеын түүхэдэшье энэ гурбан үндэһэтэн лэ Хитад гүрэнэй бусад олон угсаатанай дундаһаа томо улас түрэ, гүрэн байгуулжа үнгэрһэн түүхэтэй.

ҮМӨөЗО 12 түблэрһэн хэһэг болон хубаагдадаг, гурбаниинь аймаг, юһэниинь хотын тойрог болодог, хотын тойрогынь 17 захиргаанай аймаг, 11 хушуунай зэргын хото, 49 хушуун, 3 өөртөө засаха хушуун боложо хубаардаг.

Аймагай зэргэлэлтэй хотонууд: Баяннуур, Бугата, Ордос, Тунляо, Улаан-Хада, Улаансаб (Улаанчаб), Ухай, Хүлэнбуйр, Хүхэ-Хото.

Аймагууд: Алашаа, Хинган, Шилиин гол.

Томо хотонууд: Бугата, Хүхэ-Хото, Улаан-Хада (Чифэн), Тунляо, Динин, Ухай, Хайлаар, Линьхэ, Улаан-Хото, Загдачи, Чжаланьтунь, Жуу-Уда, Шилиин-Хото, Ягша, Жалайнуур, Манжуур.


Монгол бэшэгээрКирилл үзэгөөр
1 Алашаа
2 Баяннуур
3 Ухай
4 Ордос
5 Бугата
6 Хүхэ-Хото
7 Улаансаб
8 Шэлын-гол
9 Улаанхада
10 Тунляо
11 Хинган
12 Хүлэнбуйр

Үндэһэ яһатанай бүридэл

Оршон сагта Үбэр Монголдо 49 бага үндэһэтэн, тэдэ хамтадаа бүхы зоной табанай нэгэ хуби болодог. Эгээл олон үндэһэтэниинь хитад (хань) болоно.


2000 оной байдалаар

Үндэһэтэн Хүн аман Хуби %
хитад 18 46558679,17 %
монгол 3 99534917,13 %
манжа 4999112,14 %
хотон (хүй)2098500,900 %
дагуур 771880,331 %
эвенкэ 262010,112 %
солонгос 218590,094 %
ород 50200,022 %

Монголшууд

Үбэр Монголдо 4 сая монгол хүн амидаржа байна.

Үбэр Монголой өөртөө засаха оронһоо гадна Хитадай ондоо орон нютагуудта монголшууд баһал олон. Нинся-Хүйн, Шиндян-Уйгарай өөртөө засаха оронуудта, Ляонин, Дилинь, Хэйлүндян, Хэбэй, Хэнань, Ганьсу, Хүхэ нуур (Тинхай), Сычуань, Юньнань можонуудта ажаһуудаг.

Монгол үндэһэтэн халха, барга буряад, ойрад (дүрбэд, хошууд, хойтод, баяд, торгууд, захашан, ехэ-мянгад, хотон, согбо), үбэрлэгшэд (сахар, хоршон, харшан, ара-хоршон, түмэд, жалайд, абга, абганар, муу-мянган, найман, оннюуд, урад, горлос, ордос, хонгирад болон бусад) зэргэ яһатанһаа бүридэнэ. Монгол үндэһэтэн гурбан нютагай аялгатай. Тухайлбал, түбэй (сахар, түмэд, жарад, һүнид, оннюуд, ордос, хэшэгтэн, гушад, үзэмшэн, халха болон бусад), баруун монгол буюу ойрад (торгууд, өөлэд, дүрбэд, хошууд, хойтод болон бусад), зүүн хойто (барга буряад, хоршон, харшан болон бусад).

Түүхын мэдээнүүд

Оршон сагай Үбэр Монголой нютаг дэбисхэртэ эртэ урда сагта ажаһууһан сюннү/хүннү угсаатаниие Хань улас эзэмдэхэ гэжэ оролдоһон юм. Хожомынь Тан улас баһал тиимэ һэдэлгэ хээ. 10-дугаар зуун жэлһээ энэ газарта Хамаг монгол улас мандажа ябаһан бэлэй. Хубилай хаан Юань уласые (1279-1368) зарлажа, удаань энээниие Мин улас (1368-1644) халаһан байна.1636 онһоо Үбэр Монголшууд бүхы Хитадые байлдан дагуулһан манжын засаглал доро орожо, Дотор Монгол гэгдэдэг болоо. 19-дүгээр зуун жэлэй түрүүшын хахадта “дугуйлангай бугалһаан" эхилээ. 1911 ондо Богдо хаанта Автономито Монгол Улас байгуулагдажа, 1921 ондо Хитадай мэдэлһээ бүрин һалажа, Бүгэдэ Найрамдаха Монгол Арад Улас (БНМАУ) болоһон байна. 1931-45 ондо Үбэр Монголой ехэнхи хубинь Японой мэдэлдэ орожо, бэеэ дааһан байдалаа алдаһан байна. 1945 оной 8 һарада зүблэлтын сэрэг БНМАУ-ай армитай суг Японой эзэрхэг түримхэйшүүлһээ сүлөөлһэн байна. 1947 оной 5 һарын 1-дэ Үбэр Монголой өөртөө засаха орон байгуулагдаа. 1954 ондо ороной бүридэлдэ Сүйюань можын нютаг дэбисхэрые, 1956 ондо Ганьсу можын монгол аймагуудые тус тус оруулһан байна.1970-аад онуудта Үбэр Монголой нютаг дэбисхэр ехээр хаһагдаһан байна.


Мүнхэ Очиров, Жаргал Бадагаров


<< гэдэргээ гаршаг саашаа >>