УСТЬ-ОРДАГАЙ СУУТА ХҮНҮҮД

Буряад арадайнгаа түүхэдэ нэрэеэ мүнхэлһэн, бэлигтэй бэрхэ хүбүүд, басагад энэ тойрогһоо олоороо ургажа гараһан байдаг. Хэдэ хэдэн бэлигтэй зоной нэрэнүүдые округ тухай бэшэлгэн соогоо оруулһаншье һаа, үнгэрһэн үеын бэлигтэйшүүлые энэ удаа нэрлэжэ гараха гэжэ шиидэбэбди. Эндэмнай XIХ зуун жэлһээ хойшо, үнгэрһэн зуун жэлэй түрүүшын хахад хүрэтэрхи хугасаа харагдана.

ЯКОВ (ХАЛБАЙ) АФАНАСЬЕВИЧ БОЛДОНОВ буряад арадай дундаһаа ургажа гараһан эгээл түрүүшын багшанарай нэгэн юм. Яков Болдонов Эрхүү можын Нүхэдэй аймагай Захали тосхондо 1808 ондо түрэһэн байна. Хүбүүнэй түрэлхид мал ажалтай, дунда шадалтанай тоодо ородог байгаа. Яковай бага наһан Хүтэрхэн төөдэйнгөө нүлөөн доро үнгэрһэн, төөдэйнь буряад арадай аман зохёол ехэ һайнаар мэдэдэг байһан, тиигэжэ энэ хүбүүгээ арадайнгаа урданай заншал гуримуудые, арадай аман зохёол тон һайнаар мэдэхээр эрэ болгоһон байха юм.

Тэрэ үедэ Балаганск хотодо сүлэлгэдэ байһан С.С. Галковский гэжэ хүндэ үзэг, бэшэг заалгажа һураһан, удаань Балаганскын приходско училищида һуралсалаа үргэлжэлүүлһэн байгаа. Тэрэ училищияа 1833 ондо эрхимээр дүүргэжэ, магтаалай тэмдэг саарһа абажа гараһан байгаа.

Я. А. Болдонов 1836 ондо Эрхүүгэй училищинуудай директор Щукин гэгшэдэ гуйлта бэшэжэ шалгалта баряад, нютагайнгаа буряад хүүгэдтэ ном заажа эхилнэ. Ородоор, монголоор уншалга, бэшэлгэдэ, тоо бодолгодо һургадаг байгаа. Болдоновой һургуулида 1836–1838 онуудта 52 хүүгэд һуража байбал, 1839 ондо 100 гаран болоһон байха юм. 1841 ондо өөрынгөө үүсхэлээр приходско һургуули нээжэ, хүүгэдые эрдэмэй эхин шатануудта һургахынгаа хажуугаар нютагтаа соёлой ехэхэн хүдэлмэри ябуулдаг байгаа.

«Арадай училищинуудай һурагшадай дүримүүд» гэһэн ном 1839 ондо оршуулжа, Казань хотодо хэблүүлээд, удаань тэрэ үеын һурагшадай дунда тон дэлгэрэнги «Алтан үзэг» оршуулаад, хэблүүлжэ үрдингүй наһа бараһан юм.

Тиигэжэ Я. А. Болдонов нютагайнгаа буряадуудай дунда гэгээрэлэй ехэхэн хүдэлмэри хэбэшье, үшөөл һанаһан, бодоһоноо хүсэлдүүлэнгүй, оройдоол 41 наһан дээрээ мордоһон байгаа.

НИКОЛАЙ СЕМЁНОВИЧ БОЛДОНОВ тэрэл Захали нютагта 1833 ондо түрэһэн юм. Яков Болдоновой зээ хүбүүн Николай Семёнович 1842 – 1844 онуудта Балаганскын приходско училищида һуража гараад, һуралсалаа 5 жэлэй туршада таһалдуулһанай удаа, 1849 ондо Эрхүүгэй уезднэ училищида орожо һуралсалаа үргэлжэлүүлээд, 1854 ондо дүүргэжэ гарана. Һуралсалаа эрхимээр дүүргэһэн Николай Болдонов Эрхүү хотын духовно училищида багшаар эльгээгдэжэ, тэндэ монгол хэлэ заажа эхилһэн байгаа.

Эрхүүгэй болон Нэршүүгэй архиепископ Парфений гэдэг Н.С. Болдоновые хэрээһэ зүүлгэжэ, миссионер болгохо хүдэлмэри үсэд нэтэрүүгээр ябуулбашье, үгэдөө оруулжа ядаад орхиһон байха юм. Сэдьхэлээрээ нютаг руугаа тэгүүлһэн Н.С.Болдонов хэдэ хэдэн гуйлтануудые бэшэһээр, нютагтаа гэгээрэлэй хүдэлмэри ябуулха зорилготой бусажа ерэнэ. Тиигэжэ 1864 оной ноябриин 17-до нютагтаа һая нээгдэһэн «Балаганскын бусад үзэлтэнэй училищида» багшалжа ороһоор, 1884 оной октябрь һарада наһанайнгаа амаралтада гаратараа ажаллаһан юм.

Ажаллажа байха үедөө Н.С. Болдонов оршуулгын ехэ хүдэлмэри хэһэн байгаа. Һуралсалай номуудые монгол, буряад хэлэнүүдтэ оршуулха комитедэй гэшүүн байһан. 6 000 үгэһөө бүридэһэн ород-буряад толи бэшэжэ, тэрэнь туршалга гаргаха зорилготой Казань хотын духовно академи эльгээгдэжэ, тон һайн сэгнэлтэдэ хүртэһэн байгаа. Бэшэһэн энэ толиингоо түлөө тэрэл архиепископһээнь магтаалда хүртэһэн байгаа.

Н.С. Болдоновой 1865 ондо бэшэһэн «Ород-буряад үзэглэл» Санкт-Петербург хотодо хэблэгдэһэн байгаа. Тиихэдэ ород үзэглэл оршуулагдаа. Энэнь эрдэмтэдэй һайн сэгнэлтэдэ хүртэһэн юм.

Гадна арадай аман зохёол суглуулгада анхаралаа ехээр табижа, горитойхон үльгэр, дуунуудые суглуулһан байгаа.

Н.С. Болдонов 1899 ондо наһанһаа нүгшэһэн юм.

ПЁТР ПАВЛОВИЧ БАТОРОВ 1851 ондо Алайрай дүүмын тайшаа Павел Баторовай бүлэдэ, Үлзээтэ тосхондо түрэһэн юм. Эсэгэнь - Павел Баторов Ангар шадарай буряадуудай ажахын, соёлой хүгжэлтэдэ горитойхон хубитаяа оруулһан хүн байһан юм. Пётр хүбүүниинь нютагай приходско училищида ехээр һураашьегүй һаа (жэл дүрбэн һара), сүлэлгэдэ гараад, тэндэ ажаһуужа байһан эрдэмтэйшүүлһээ хэшээлнүүдые абадаг байгаа. Тиихэдэ өөрөө һүбэлгэн бэрхэ байһандаа мэдэсэ ехэтэй, ород хэлэндэ бэрхэ болоһон юм.

Пётр Баторов бүри залууһаань хүтэлбэрилхы тушаалнуудта хабаадуулагдажа, дүүмын заседателяар хүдэлһэн, 1876 ондо Алайрай дүүмын тайшаа болоно. Энэ тушаалдаа 1880 он болотор хүдэлөө.

Эрдэмтэн, аяншалагша Г.Н. Потанинай нүлөөн доро хизаар ороноо шэнжэлэлгын асуудалнуудаар, түүхээр ехэтэ һонирхожо, Эрхүү, Петербург хотонуудай музейнүүдтэ хэрэгтэй буряадуудай ажабайдалай хэрэгсэлнүүдые суглуулна, хэдэн географическа выставкэнүүдые эмхидхэлгэдэ хабаадалсана.

Ородой географическа бүлгэмэй гэшүүн Пётр Павлович Баторов Зүүн Сибириие шэнжэлэгшэд Д.А. Клеменц, Ц. Жамсарано, М.Н. Хангалов, М.Н. Богданов, Б.Э. Петри гэгшэдтэй тон дүтэ харилсаатай болоһон, тиихэдэ француз этнограф Лаббе гэгшэдэ буряадууд тухай мэдээсэлнүүдые үгэһэн байха юм.

П. Баторов 30 гаран бэшэмэл хүдэлмэриин автор, тэдээн соонь буряадуудай угай түүхэ, бөө мүргэл, арадай гэгээрэл, заншал, ёһо гуримууд, арадай аман зохёол г.м. асуудалнууд үргэнөөр шэнжэлэгдэнхэй.

П.П. Баторов 1927 ондо наһа бараһан юм.

МАТВЕЙ НИКОЛАЕВИЧ ХАНГАЛОВ Эрхүүгэй губерниин Үнгын хушуунай Захали тосхондо 1858 ондо түрэһэн юм. М. Хангалов Хубисхалай урда үеын буряадша, монголшо эрдэмтэн гээд тоологдодог. Балаганска бусад үзэлтэнэй училищида эхин шатын һургуули гараһан, мэдээжэ багша Н.С. Болдоновто заалгаһан байха юм. Удаань Эрхүүгэй багшын семинарида һуралсалаа үргэлжэлүүлээ. Бүри семинарида һуража байхаһаа буряад арадай аман зохёолдо, хизаар ороноо шэнжэлэлгэдэ һонирхол үүсхэжэ захалһан байгаа.

1888 ондо Ородой географическа бүлгэмэй Зүүн Сибириин таһагай хэблэлдэ М.Н.Хангаловай «Сибириин бөө мүргэл шудалалга. Эрхүүгэй буряадуудай бөө мүргэл» гэһэн томохон зохёолынь гараһан юм.

Буряадуудай аман зохёол, ажабайдалай хэрэгсэлнүүдые суглуулха, шэнжэлхэ ехэ хүдэлмэриингөө түлөө М.Хангалов Ородой географическа бүлгэмэй гэшүүнээр абтаһан байгаа. «Гэсэр» үльгэр шэнжэлэлгэдэ анхаралаа ехээр хандуулһан, энэ үльгэр ород хэлэндэ оршуулһан байха юм.

Шэнжэлхы энэ ехэ ажалайнгаа хажуугаар М.Н. Хангалов олон жэлэй туршада багшалһан байна.

М.Н. Хангалов 1918 ондо наһа бараһан байгаа.

МИХАИЛ НИКОЛАЕВИЧ БОГДАНОВ Эрхүүгэй губерниин Идын хушуунай Үхэр тосхондо 1878 ондо бараг шадалтай хүнэй бүлэдэ түрэһэн юм. Нютагтань сүлэлгэдэ байһан поляк хүндэ үзэг, бэшэг заалгаһан, удаань Эрхүүгэй училищинүүдта һураа. 1898 ондо Казань хотын багшын дээдэ һургуули дүүргэнэ. Һураха эрмэлзэл ехэтэй Михаил Николаевич Томскын, Петербургын, Берлинэй, Цюрихэй ехэ һургуулинуудта юрэ шагнагшаар хэшээлнүүдые гараһан байха юм. Тиигэжэ эрдэмэй болон литературын талаар ехэхэн бэлэдхэл гараһан болоно.

М.Н. Богдановай хүдэлмэрилһэн газарнуудай гол түлэбүүдыень нэрлэбэл: Енисейскэ губерниин Минусинска уезддэ нүүдэлшэдэй хэрэгээр управленидэ 1909 онһоо 1913 он болотор ажаллаа. 1914–1916 онуудта Забайкалиин областиин газарай асуудалнуудай талаар этигэмжэтэ нюур, 1917 оной февральска хубисхалай һүүлээр наһа баратараа Забайкалиин областиин саг зуурын эмхидхэлэй комитедэй түрүүлэгшэ, ниитэ эмхинүүдэй областной комитедэй түрүүлэгшэ, областиин аюулгүйе сахиха комитедэй түрүүлэгшэ, Бурнацкомой түрүүлэгшэ, Бүхэроссиин Учредительнэ суглаанай депутат. Тэрэ үедөө юрын зоной тала хамгаалгада шухала болохо гэжэ хуулиин хэрэг хүтэлэлгэ, философи, политэкономи, түүхэ ехээр шудална, кооперативна хэрэг болон газарай асуудалнуудаар мэргэжэлээ дээшэлүүлнэ.

М.Н. Богданов үнэн дээрээ буряадуудай түүхэ шудалалгын үндэһэ табигшадай нэгэн, эрдэмэй 50 гаран хүдэлмэриин автор байха юм.

1920 ондо М.Н. Боданов наһанһаа нүгшэһэн юм.

ВАСИЛИЙ АНДРЕЕВИЧ МИХАЙЛОВ Эрхүүгэй губерниин Худайн ведомствын харьяата Хандатска тосхондо 1882 оной февраль һарада түрэһэн юм. Буряадуудай ажабайдал, гарбал, түүхэ шудалалгада горитойхон хубитаяа оруулһан эрдэмтэн гэжэ тоологдодог. Тэрэ үедөө һайн шадалтай, хоёрдохи гильдиин хүпеэс айлайда түрэһэн Василий хүбүүн эрдэмдэ һураха аргатай байжа, 1903 ондо Эрхүүгэй классическа гимнази дүүргээд, Петербургын ехэ һургуулиин зүүн зүгэй таһагта орожо, монгол хэлэ шудалжа захална. Таһалгаряатай һурабашье бэрхээр һурадаг хадаа В.В. Радлов, Л.Я. Штернберг, В.Л. Котвич болон бусад мэдээжэ эрдэмтэдэй анхарал татажа, тэдэнэй зууршалгаар Дунда болон Зүүн Азиин нютагуудаар шэнжэлгэнүүдые хэхэ, баруун буряадуудай ажаһуудал шэнжэлжэ, арадай аман зохёол суглуулха даабари Ородой комитедһээ абаһан байгаа. Тиигэжэ 1912-1913 онуудта тэрэ үедэ үшөө профессор болоодүй байһан Б.Э. Петри гэгшэтэй суг энэ ехэ шэнжэлгэнүүдээ хэһэн байха юм.

Өөрөө В.А. Михайлов «…ямаршье партида байгаагүйб…», — гэжэ бэшэһэн байдаг. 1917 оной февраль болотор хэдэ хэдэн тушаалнуудта һунгагдажа хүдэлһэн байна: Хушуунай гүйсэдкомой түрүүлэгшэ, Газарай уезднэ управын түрүүлэгшэ болон бусад.

Эрхэтэнэй дайнай дүүрэһэнһээ хойшо аймагай газарай таһагые даагшаар ажаллаа, үндэһэтэнэй талаар Наркомой дэргэдэхи Буряадай түлөөлэлгын коллегиин гэшүүн, Эхирэд-Булгадай хушуунай гүйсэдкомой түрүүлэгшэ байһан. 1923 ондо, Буряад-Монголой АССР-эй тогтоходо, республикын газарай управлениие хүтэлбэрилөө, удаань Эхирэд-Булгадай аймагай газарай таһагые даагшаар ажаллаһан байха юм.

В.А.Михайлов 1925 ондо наһанһаа нүгшэһэн байна.

ЭРДЭНИ БАТУХАН (НИКИТА ФЁДОРОВИЧ БУТУХАНОВ) Эрхүүгэй губерниин Тараса тосхондо малша буряадай бүлэдэ 1888 ондо түрэһэн байна. Бага наһанһаа хүдөөгэй ажалда дүршэлтэй болоһон, нютагтаа эхин шатын һургуули дүүргээд, оройшог, 20-той боложо, Эрхүүгэй багшын семинарида һурахаяа ороно. Семинарида һуража байха үедөө демократис үзэл бодолдо шуналтай болоһон юм. Энэ һургуулияа дүүргээд, нютагтаа ерэжэ багшална. Нютагтаа удааншье багшалаагүй, «найдалгүй» хүнүүдэй тоодо оруулагдажа, Забайкали руу сүлэлгэдэ эльгээгдэһэн байгаа.

Забайкалида байхадаа Никита Бутуханов Цэбээн Жамсаранотой уулзажа танилсана. Эдэ хоёр анха түрүүшынхиеэ Хүл нуурай дасанда уулзаһан байгаа. Буряадууд урдандаа Галуута нуурые Хүл нуур гээд нэрлэдэг байһан юм. Тэрэнь мүнөө Тамшын дасан гээшэ бэзэ.

Монголһоо нютагаа бусажа ерэһэн Цэбээн тэндэ юунэй боложо байһан тухай шэнэ танилдаа хөөрэжэ, Монголдо эрдэмтэй хүнүүдэй хэрэгтэй байһые ойлгуулна.

Тиигэжэ Никита Фёдорович Сэсэг гэжэ залуу һамгантаяа Монгол ороһон байгаа.

1914 ондо Монгол ороод, Үргын һургуулинуудай нэгэндэ табан жэлэй туршада багшалаа, тиигэжэ үзэгтэй, номтой монголшуудай олошорхо хэрэгтэ өөрынгөө горитойхон хубитые оруулба гээшэ.

Росси гүрэнэй 1917 оной хубисхалай һүүлээр Монголдо мүн лэ хубисхалай эмхинүүд, хүдэлөөнүүд бии боложо захална. Эмшэн Санжимитаб Цыбыктаровай ударидалга доро Үргэдэ байһан Россиин эрхэтэдэй бии болгоһон хубисхалай эмхидэ Эрдэни Батухан оролсоно. Хитад гаминуудай үшөөл Монголдо засагаа алдаагүй тэрэ үедэ Россиһаа гарбалтай олохон эрхэтэд, тэрэ тоодо Эрдэни Батухан, түрмэдэ хаагданад.

1920 оной намар Монголой дайдада Унгерн бии боложо, тэдэнэй гаминуудтай дайлалдаха үедэ Н. Бутуханов түрмэһөө мултаржа, Эндэн гэжэ партизантай суг Хяагта хото орожо ерэһэн байха юм. Энэнь 1921 он байгаа. Тэрэ ондо Монголой арадай намай түрүүшын съезд үнгэржэ, намай зууршалгаар Н. Бутуханов Монголой хубисхалта Саг зуурын правительствын секретаряар дэбжүүлэгдэнэ. Эгээл энэ үеһөө Никита Бутухановые Эрдэни Батухан гээд нэрлэһэн байха юм.

Эрдэни Батухан 1921 оной ноябрь һара соо Монголой правительствын делегациин бүридэлдэ орожо, зүбшэлэгшын, оршуулагшын уялгануудые даажа Россиин түб Москва ошолдоһон байгаа.

1924 ондо Монголой Арадай гэгээрэлэй министерствын тогтоходо, тэрэнэй түрүүшын министр боложо, энэ тушаалдаа 1929 он болотор ажаллаа.

Монголой арадай хубисхалта намай хүтэлбэридэ «Зүүнэй» үзэл, суртал баримталагшад бии боложо, хэдэн олон гүрэнэй, намай хүтэлбэрилэгшэд «Баруунай» үзэлтэн гэжэ гэмнэгдээд, тушаалнуудһаань буулгагдаһан, хаагдаха зариманиинь хаагдажа, Эрдэни Батухан Монгол оронһоо 1929 ондо сүлэгдэһэн байгаа. Тиигээд, наһатай болоһон хойноо, Ленинград хотын түүхын, философиин, хэлэ бэшэгэй дээдэ һургуули дүүргээд, Зүүн зүгэй дээдэ һургуулиин оюутадта монгол хэлэ, Монголой түүхэ заажа, доцентын тушаалда байһан юм.

Ленинградай сэрэгэй округой трибунал 1940 оной декабриин 19-дэ Эрдэни Батуханиие Цэдэн-Ешэ Дашабалын Матвей Амагаев хоёртой Совет засагта эсэргүү ябадал гаргабат, уласхоорондын тагнуул хэнэт гэжэ гэмнээд, тус бүрииень найма найман жэлээр эрхыень хаһаһан байха юм.

Холын Хойто сэбдэг хүйтэн орон руу сүлэгдэжэ, тиишээ 1941 ондо наһа бараһан байха.

Ленинградай сэрэгэй округой прокуророй 1956 оной майн 25-ай шиидхэбэреэр Никита Фёдорович Бутухановай гэм сагааруулагдаһан байна.

ПЕОХОН ПЕТРОВИЧ ПЕТРОВ Эрхүүгэй областиин Алайрай аймагай (мүнөө Нүхэдэй) Хадахан тосхондо түрэһэн юм. Тосхониинь Ангар мүрэнэй үзэсхэлэн һайхан олтирог дээрэ байһан, мүнөө далайн оёорто юм ха. Пеохон Петрович үгытэйшье һаа, үри хүүгэдээр үнэр баян бүлэдэ түрэһэн байгаа. Эсэгэнь, Петруунха Бааниев, үльгэр дуулажа түүрээдэг, бэрхэ хүн байһан юм байха. Пеохон бүри багаһаа эсэгынгээ үльгэр түүрээхэдэ тон дуратай, анхаралтай шагнадаг байгаа.

1929 оной намар Хадахан тосхондо В.К. Блюхерэй нэрэмжэтэ хүдөө ажахын артель тогтоно. Пеохон Петрович энэ артелиин гэшүүн боложо ороод, гарбалһаа уран хадаа аса тармуурһаа эхилээд ажалай зэр зэмсэгүүдые дархалдаг, барилгада ябадаг байгаа.

1932 ондо нютагайхидтаяа хамта һургуулиин байшан барилсаа, мүнөө тэрэнь өөрынь нэрэ зүүдэг юм.

1934 ондо нютагтань аймаг соо түрүүшын музей нээгдэжэ, Пеохон Петрович тэрэ музейн соведэй гэшүүн болоно. Арад зоной ажаһуудалай, байдалай, шажан мүргэлэй хэрэгсэлнүүдые суглуулхаһаа гадна, эдээн тухай болон түүхын һонирхолтой зүйлнүүдээр хөөрэлдөөнүүдые шадамар бэрхээр, мэдэсэ ехэтэйгээр үнгэргэдэг байһан юм.

Сүлөөтэй сагтаа, үбэлэй ута үдэшэнүүдтэ Пеохон Петрович нютагайхидтаа һонин һонин үльгэр, онтохонуудые хөөрэдэг байгаа, арадай аман зохёол ехэ мэдэдэг байһан. Р.Ф. Тугутов, С.П. Балдаев, А.И. Шадаев, И.Н. Мадасон болон бусад арадай аман зохёол суглуулагшад Пеохон Петровичһоо олон тоото үльгэр онтохонуудые, дуунууд болон бусад зохёолнуудые бэшэжэ абаһан байдаг.

Пеохон Петровичһоо бэшэгдэжэ абтаһан олон тоото аман зохёолнууд сооһоо эгээл ехэнь «Абай Гэсэр» байһан юм. Энэ үльгэрые эгээл түрүүлэн И.Н. Мадасон бэшэжэ абаһан байгаа. «Абай Гэсэр» гээшэмнай эгээл томо шүлэглэмэл зохёол болодог, үльгэр соо шүлэгэй 12 536 мүр ородог байна.

Пеохон Петрович 77 наһатайдаа, 1943 ондо наһа бараһан юм.

ПАПА МИХАЙЛОВИЧ ТУШЕМИЛОВ 1877 ондо Эрхүүгэй губерниин Балаганска уездын Баян-Жалга тосхондо хүдөөгэй дунда шадалтанай бүлэдэ түрэһэн, бүлын 5 хүүгэдэй нэгэн байһан юм. Урда галабһаа нютаг нугадаа Тушемиловтэн үльгэршэд гэжэ алдартай байгаа.

Арадай аман зохёолнуудай шүлэглэмэл бүтээлнүүд тухай бишыхан Папа энэрхы налгай зантай Сагаанай төөдэйһөөнь мэдэхэ болоһон, төөдэйнь олон тоото үльгэр онтохонуудые мэдэдэг байһан, тиигэжэ Папа хүбүүн 7 наһатайһаа өөрөө үльгэр онтохонуудые сээжээр мэдэхэ боложо, хуур дээрэ наадажа һураһан, тиигэжэ бишыхан үльгэршэн тордиһогүйхэн үльгэр түүрээдэг болоһон, айхабтар гоё хоолойтой байһан байгаа.

Оройдоол 15-16-тай наһандаа Петхооб Тушемилов абгаһаань «Гэсэрые» түүрээлгые өөр дээрээ даажа абаһан юм ха. 1931 ондо колхоздо орожо, али болохо ажалнуудта ябаһаар, 1936 ондо хүндөөр үбшэлжэ, нюдэнэйнь хараа муудаһаар муудажа, 1942 ондо «харанхы» болошоһон байха юм.

Өөрөө нютаг тойронгоо мэдээжэ яһа баридаг, бэрхэ аргашан байһан.

Папа Тушемилов гайхамаар баян репертуартай байһан, тэрээн соонь 30 гаран томо томо шүлэглэмэл зохёолнууд ородог байгаа гэбэл: «Гэсэр», «Аламжа мэргэн», «Хараасгай мэргэн», «Алтан шагай мэргэн» болон бусад үльгэрнүүд. 100-гаад онтохонуудые мэдэхэ байгаа, тэдэнэйнь ехэхэн хуби шүлэглэмэл онтохонууд, гадна тоогүй олон оньһон үгэнүүд, таабаринууд, үреэл үгэнүүд, дуунууд болон бусад арадай дундаһаа гараһан аман зохёолнуудые мэдэдэг байһан хүн юм һэн.

Папа Тушемилов 1954 оной февралиин 17-до наһа бараһан байна.

АЛЬФОР (АЛЕКСАНДР ОНГОЕВИЧ ВАСИЛЬЕВ) 1887 ондо Балаганска уездын Моольта гэжэ тосхондо үгытэй таряашанай бүлэдэ түрэһэн юм. Бага наһандаа улаан эшэргэнэ үбшэндэ нэрбэгдэжэ, байн үбшэниинь һүжэржэ, оройдоо гурбан наһатайдаа харахаяа болиһон байгаа. Шамбай шиираг бэетэй, һүбэлгэн Саша аханар, эгэшэнэрэйнгээ туһаламжаар таряашадай хэжэ байдаг энэ тэрэ ажалда дүршэнэ, морёор ябажа һурана.

Бүлэ соонь үльгэр онтохонуудта, таабаринуудта дуратай байгаа, зон олоороо суглардаг байһан юм.

Альфор айхабтар һүбэлгэн, үльгэр онтохонуудые түргэн хадуужа абадагаараа илгаржа, өөрөө хэнһээшье дутуу бэшээр түүрээжэ захалһан байна. Эсэгынгээ туһаламжаар хуур дээрэ наадажа һурана, гайхалтай һайхан, бас бүдүүн хоолойтой байһан юм. Тиигэжэ оройдоол 15-тай байхадаа мэдээжэ үльгэр түүрээгшэ боложо тодорһон байгаа.

1916 ондо С.П.Балдаев ерэжэ, Альфорто хэдэн үльгэрнүүдые хөөрүүлжэ, бэшэжэ абаһан байна.

Альфор дүтэ шадарай ород тосхонуудаар ябажа, ородшье дуунуудые дууладаг, юрэдөө шагнагшад олонтой байһан юм.

1949 оной мартын 9-дэ Александр Онгоевич наһанһаа нүгшэһэн байна.

АПОЛЛОН АНДРЕЕВИЧ ТОРОЕВ 1893 оной декабриин 14-дэ Боохоной аймагай Шунта тосхондо үгытэй таряашан айлай бүлэдэ түрэһэн юм. Аполлон 6 басагадай, 5 хүбүүдэй нэгэн бэлэй. Энэ бүлэ үгытэй, ехэ ядаруу һуудаг байгаа, эсэгэнь хорин гурбан жэлэй туршада таһалгаряагүй нютагай баяшуулда хүлһэншэ ябаа, тиимэһээ Аполлон бүри багаһаа хара ажалда дүршэһэн, хүдөөгэй бүхы ажал хэжэ шададаг болоһон юм. Энэнь амар заяагүй, амаралташье гэжэ үгы ажал бэлэй. Үбэлдөөл халта сүлөө гараһан мэтэ болохо. Эгээл тэрэ үедэ гэртээ һууха арга олдожо, үльгэр шагнаха, энэ бүлэ хэдэн дабхар үльгэршэд байһан, Аполлон эдэ үльгэрнүүдые хара багаһаа шагнаһаар сээжэлдэжэ, оройдоо арба хүрэхэдөө өөрөө түүрээжэ, тэдээн тойрон зоноо гайхуулһан юм.

1910 ондо, 17-той наһандаа гэнэ боложо нюдэеэ гэмтээгээд, байн харахаяа болиһон байгаа. Тиигээд лэ арадай аман зохёолдо бүри шунажа ороһон, шүлэглэжэ хэлэхэ дуратай, шадалтай байһан, һонор толгой соонь 44 ехэ ехэ үльгэрнүүд (тэдэнэй гушаниинь арадай, арбан дүрбэниинь шэнэ), 119 онтохонууд (88 арадай, 31-ень А. Тороев өөрөө зохёоһон), хэдэн арбаад домогууд, үгүүлэлнүүд, хэдэн зуугаад дуунууд, таабаринууд, оньһон үгэнүүд «багтажа» байһан гэдэг.

Аполлон Андреевич буряад болон ород хэлэнүүд дээрэ 20 ном хэблүүлһэн юм. 1954 ондо тэрээндэ «Буряад-Монголой АССР-эй искусствын габьяата ажал ябуулагша» гэһэн нэрэ зэргэ олгогдоһон байна.

Агууехэ үльгэршэн А.А.Тороев 1981 оной июниин 25-да наһа бараһан юм.

МИХАИЛ СТЕПАНОВ Худайн голдо, Басай тосхондо 1872 он багаар түрөө ха гээд багсаамжалагдадаг. Гэбэшье энэнь зүб байха, юуб гэхэдэ, 1925 ондо тэрэ 53 наһатай болоод ябаһан байгаа гэжэ элирһэн байдаг.

Михаил Степановай элинсэг эсэгэнь 9 үе саана удаган эхэнэртэй гэрлэжэ, тэрэ гэһээр энэ уг сооһоо 6 бөөнэр гараһан байха юм.

Михаил Степанов 19 наһатайдаа элинсэгэйнгээ уряалаар бөө боложо ябаһанаа ойлгоо юм ха. Тиигэжэ тэрэ нютаг орон соогуураа мэдээжэ бөө болоһон байгаа.

Ородой географическа бүлгэмэй Зүүн Сибириин таһагай, мүн һая нээгдэһэн Эрхүүгэй ехэ һургуулиин эрдэмтэд Степановай хэрэг, үйлэнүүдээр һонирхожо, 1922 оной декабрь соо тэрэниие ехэ һургуулидаа урижа, бэлиг шадабарияа эрдэмтэдтэ харуулхыень гуйһан байгаа. Профессор Б. Петри элидхэл хэжэ, энэ ушар тайлбарилан хөөрэһэн, гэбэшье эрдэмтэдэй һанал энэ асуудалаар хубаарһан байба.

Яабашье Михаил Степанов тэрэ үеын гайхамшагта хүнүүдэй тоодо ороһон хүн.

Михаил Степановай хэды ондо наһа бараһаниинь мэдэгдээгүй үлэшэһэн байна.

БАРНАШКА БИРТАГАЕВ. Түүхэдэ ороһон энэ хүн мүнөөнэй Ойхоной аймагай түб болохо Яланса тосхонһоо холо бэшэ тэрэ үедэ байһан Шулуута тосхондо лаб лэ XIX зуун жэл соо түрэһэн байха юм. Түрэһэн, нүгшэһэн һара, жэлнүүдынь мэдэгдээгүй үлэшэһэн харамтай юм.

Арад зоной ажабайдалда болохо үйлэ хэрэгүүдые уридшалан таажа хэлэдэг байһаараа түүхэдэ ороһон Барнашка өөрөө һайншье ажабайдалда байгаагүй юм байха.

Уридшалан таажа хэлэдэг байхаһаа гадна, бөөгэй һэдэбтэй Барнашкын хүндэлэлдэ барисанууд дээгүүр нютагай зон сэргэнүүдые бодхоһон байдаг.

ГЕОРГИЙ ГЕОРГИЕВИЧ ДАНЧИНОВ Балаганска уездын Гэртэ тосхондо 1894 ондо түрэһэн байгаа. Бэлшэрэй училищи дүүргэһэнэйнгээ һүүлээр Эрхүүгэй багшын семинарида һурана. 1913-1916 онуудта Шанявскийн нэрэмжэтэ арадай ехэ һургуулида һураад, удаань Петроградай хүдөө ажахын дээдэ курснуудта һуража гараһан юм.

Москва, Петроград хотонуудта һуража, бусад оюутадтай харилсааниинь Г. Данчиновай ажабайдал ойлгосодо һайн талаһаань нүлөө үзүүлһэн байгаа.

1918 ондо Г.Г.Данчинов Эрхүүгэй губерниин буряадуудай съезддэ хабаадана. Тэрэ съезд дээрэ үндэһэтэнэй комитет тогтоогдожо, Георгий Георгиевич тэрэ комитедэй гэшүүн боложо һунгагдана.

Тэрэл 1918 ондо РКП(б)-гэй Эрхүүгэй губкомой дэргэдэ Буряадай таһаг байгуулагдажа, Данчинов тус таһагай нарин бэшэгэй даргаар (секретарь) томилогдоно.

1918 оной июнь һарын хубисхалда эсэргүү буһалгаанай хойшолон – Эрхүүгэй губернидэ Совет засаг саг зуура унаһан байгаа. Тиигэжэ Г.Г. Данчинов нюуса байдалда орожо, Бэлшэртээ бусажа хоргодоно.

Хожомынь, 1921-1922 онуудта, РКП(б)-гэй Сибириин бюрогой Зүүн зүгэй арадуудай монгол таһагай нарин бэшэгэй дарга боложо һунгагдаһан байгаа. Энэ тушаалдаа Монголой хубисхалшадта туһа хүргэжэ байха уялгатай хүн байһан юм.

1921 оной хахад багаар Монголдо Унгернын этэгээдүүдые дараха сэрэгэй ябуулгануудта хабаадалсана. Г.Г. Данчинов Монголой хубисхалай хүдэлөөнүүдтэ эдэбхитэй хабаадалсаһанайнгаа түлөө Монголой Арадай Республикын Улаан Тугай орденоор шагнагдаһан байха юм.

1922-1923 онуудта Буряадай автономи байгуулгада мүн лэ эдэбхитэй хабаадалсана.

1922-1927 онуудта республикын Главсүүдэй түрүүлэгшээр, юстициин наркомоор, республикын прокуророор ажаллаһан, удаань, 1927-1929 онуудта Москвада ВЦИК-эй Президиумдэ БМАССР-эй саг үргэлжын түлөөлэгшөөр хүдэлһэн юм.

1929-1931 онуудта СССР-эй Госпланда ажаллаад, 1931-1935 онуудта Промакадемидэ һуража гарана.

Һүүлээрнь Ураалда ехэ барилгын хүтэлбэрилэгшөөр хүдэлһэн юм.

Г.Г. Данчинов 1954 ондо наһанһаа нүгшэһэн байгаа.

АФАНАСИЙ ПРОКОПЬЕВИЧ ЩАПОВ 1831 ондо Дээдэ-Зүлхын уездын Анга тосхондо түрэhэн байха юм. Эхэнь буряад, эсэгэнь ород, хүдөөгэй һүмын албан хаагша байһан, бүлэнь ехэ, эсэгэнь энэ ажалайнгаа хажуугаар газар ажал эрхилдэг байһан юм. Афанасий 10 наһатайдаа Эрхүүгэй духовно училищида ороод, удаань семинарида орожо, магтаалай саарһатай семинарияа дүүргэнэ. Тиигээд Казань хотын духовно академидэ гүрэнэй тэдхэмжэ дээрэ һуража гараа. Академидээ бэрхээр һурадаг байһан хүбүүн эрдэм-шэнжэлэлгын хүдэлмэри хэжэ, диссертаци хамгаалжа, магистрай нэрэ зэргэтэй дүүргэнэ. Тиигээд тэрэ академидээ үлэжэ, бакалаврай тушаал эзэлнэ. Байн Казань хотын ехэ һургуулида орожо, Россиин түүхын кафедрада хүдэлнэ.

А. Щапов хаанта засагай хэрзэгы журамуудые шүүмжэлжэ, Казанска губерниин Безднэ тосхоной таряашадай алуулһан ушараар болоһон оюутадай буһалгаанда хабаадалсаад, баригдажа, түрмэдэ ороно. Удаань Сибирь руу сүлэлгэдэ ябуулагдаһан байгаа.

Сүлэлгэдэ байхадаа бэень муудажа, оройдоол 44 наһан дээрээ, 1876 ондо наһа бараһан юм.

НИКОЛАЙ ИННОКЕНТЬЕВИЧ АМАГАЕВ 1868 ондо Балаганска уездын Доодо-Наймагууд тосхондо түрэһэн юм. Эсэгэнь – Унхэшкэ – Иннокентий Амагаев Идын (Боохоной) дүүмын тайшаа байһан юм.

Николай Амагаев Балаганска приходско училищида һураад, удаань Эрхүүгэй багшын семинарида орожо һурана. Тиигээд 1889 онһоо 1902 он болотор багшална.

Бүхы бэлиг шадабарияа буряадуудай эрдэм номдо зорюулаа, буряад хэлэ бэшэгые хуушан монгол үзэгүүдһээ ондоо, мүнөөнэй үзэгүүдтэ оруулха ехэ хүдэлмэри ябуулһан юм.

1930 ондо Николай Амагаев Туруханска хизаар руу сүлэлгэдэ ябуулагдажа, тэндээ 1931 ондо наһа бараһан байгаа.

ВАРВАРА ВЛАДИМИРОВНА ВАМПИЛОВА Балаганска уездын Алайр тосхондо 1888 ондо түрэһэн юм. Гэр бүлын 9 хүбүүд, 2 басагадай нэгэн бэлэй. Варвара Дулгар гэжэ буряад нэрэтэй байһан, бага байхадаа нютагайнгаа эхин шатын һургуулида ябажа, монгол, ород хэлэнүүдые шудалһан, хожомынь, 1903 ондо Эрхүүгэй акушерско – фельдшерскэ һургуулида орожо һурана.

Дулгар 20 наһатайдаа Ага ошожо хүдэлнэ. Петербургда мэргэжэлээ дээшэлүүлээд, тэрэл Агадаа ошожо хүдэлөө, Цыбен Жамсараногой нүхэр болоно.

Монголдо халуун үбшэн дэлгэржэ, туһалха зорилготой тиишэдэ ошоод, өөрөө тэрэ үбшэндэ дайрагдажа, оройдоол 26 – тайдаа, 1914 ондо, наһа бараһан байгаа.

ВАЛЕРИЙ ИВАНОВИЧ ИНКИЖИНОВ Боохон тосхондо 1894 ондо түрэһэн юм. Түрэлхидынь хүдөөгэй багшанар байһан, эхэнь ород һэн. Валерий Эрхүүгэй һургуулида һураа.

Тииһээр Инкижиновтэнэй бүлэ Петербург нүүжэ, дасанай дэргэдэ түбхинэнэ. Валерий Инкижинов Петербургын политехникын дээдэ һургуулида орожо, тэндээ һуража дүүргээгүй байтараа театраар һонирхолынь булижа, Всеволод Мейерхольдын театральна мастерской руу ошоно. Тиин тэрэ Мейерхольдын дүтын туһалагша боложо тодорһон байгаа. Байн кинематографоор һонирхожо захална. Хилын саана гаража хүдэлөө, олон тоото кинонуудта наадаһан, хэдэн олон картинануудые табилсаһан байха юм.

Тииһээр Валерий Инкижинов дэлхэйдэ мэдээжэ киногой мэргэжэлтэн боложо тодорһон байгаа.

Валерий Инкижинов нютагһаань холо, хилын саана, 1973 ондо наһа бараһан юм.

МАТВЕЙ ИННОКЕНТЬЕВИЧ АМАГАЕВ 1897 ондо Иннокентий Амагаевай бүлэдэ түрэһэн, 3 наһатайдаа эхэһээнь гээгдэжэ, 7 наһатайдань эсэгэнь мордоһон байгаа. Тиигэжэ Илья ахындаа хүмүүжэһэн байха юм. Матвей Бэлшэрэй һургуули дүүргээд, Эрхүүгэй һүмын дэргэдэхи багшын семинарида һуража дүүргэнэ. Үшөө семинарида һуража байхадаа социал-демократическа хүдэлөөнүүдээр һонирхожо, 1917 ондо дүүргэжэ гарахадаа РСДРП – гэй гэшүүн болоһон байгаа.

1917 онһоо жэлэй туршада Эхирэд-Булгадта багшална, тиихэдээ Соведүүдые тогтоолгодо эдэбхитэй хабаадалсана. 1923 оной май соо БМАССР-эй тогтоходо ревкомой түрүүлэгшын орлогшо болоод, удаань, Соведүүдэй түрүүшын съезд дээрэ ЦИК-эй түрүүлэгшэ боложо һунгагдана. 1925 онһоо 1929 он болотор Монголой правительствын уряалаар Монгол ошожо, элдэб олон үндэр тушаалнуудые эзэлжэ хүдэлнэ.

Совет орондоо үнэн сэхээр алба хээд, эсэстэнь гүрэнэй “дайсан” боложо гэмнэгдээд, сүлэлгэдэ, 1944 ондо Коми Республикада наһа барана.

БАЯРТО ВАНДАНОВИЧ ВАМПИЛОН 1889 ондо Алайрта таряашанай бүлэдэ түрэһэн юм. Баярто дээрэ хэлэгдэһэн Дулгар Вампиловагай дүү байгаа. 1906 ондо Эрхүүгэй багшын семинари дүүргээд, 1907 оной февраль болотор, хахад жэлэй туршада ажаллаһан байгаа. Юуб гэхэдэ, класс соогоо бурханай хүрэг үлгэхэеэ арсаһан, тиигэжэ ажалһаань гаргуулһан юм. Һуралсалаа үргэлжэлүүлхэ түсэбтэй Петербург ошоно.

Хубисхалай хэрэгүүдтэ хабаатай манай энээгүүр боложо байһан үйлэ хэрэгүүдтэ тон эдэбхитэйгээр хабаадалсана. Нэгэнтэ бэшэ хүтэлбэрилхы зургаануудта һунгагдаһан байха.

Баярто Вампилоной хэдышье ондо наһа бараһаниинь мэдэгдээгүй үлэшэһэн байна.

МИХЕЙ НИКОЛАЕВИЧ ЕРБАНОВ 1889 ондо мүнөөнэй Алайрай аймагай Бахтай тосхондо түрэһэн юм. Балаганска училищи дүүргээд, Томск хотын топографуудай курса дүүргэнэ. Тиигээд Барнаул ерэжэ, мэргэжэлээрээ ажаллажа захална. Эндэл байхадаа нютагай социал – демокрадуудай бүлгэмдэ ороһон юм. Колчагай сэрэгтэй тэмсэлгын үедэ РКП(б)-гэй Эрхүүгэй губкомой даалгабаринуудые дүүргэжэ байгаа, партиин губкомой буряадуудай таһаг ударидажа байгаа. 1920-1921 онуудта Эрхүүгэй губерниин газарай таһагые даагшаар ажаллаһан байха юм. М.Н. Ербановай бэлиг Буряад-Монголой автономи байгуулха үедэ элирһэн байна. Буряад-Монголой автономно областиин гүйсэдкомой түрүүлэгшэ, 1923 онһоо БМАССР-эй правительствын түрүүлэгшэ болоно. 1928 онһоо партиин Буряад-Монголой обкомой нэгэдэхи секретаряар һунгагдана. Партиин хэдэн съезднүүдэй делегат. Бэлигтэй бэрхэ хүтэлбэрилэгшэ М.Н. Ербанов хардалгада орожо, 1937 оной сентябрь соо хаагдаад, 1938 ондо оройдоо 49-тэйдөө наһа барана.

МАРИЯ МИХАЙЛОВНА САХЬЯНОВА Балаганска уездын Шэбэртэ тосхондо 1896 ондо түрэһэн юм. Бэлшэрэй училищи дүүргээд, Малышевскын һүмын дэргэдэхи һургуули дүүргэнэ. 1915 ондо Петроградай Лесгафтын нэрэмжэтэ Дээдэ курснуудта һурахаяа ороно. 1916 оной февраль соо РСДРП(б)-гэй Петроградай эмхиин зэргэдэ ороно. 1917 оной зун нютагаа бусажа ерэһэн юм. Тиигээд партиин эмхидхэлшэ, ударидагша болоно. 1929 онһоо ВКП(б)-гэй ЦК-да ажаллаа. Хэдэн съезднүүдэй делегат, Ленинэй хоёр ордендо хүртэһэн юм. Үндэр (85) наһатай боложо, 1981 ондо Москвада наһанһаа нүгшэһэн байна.

ВАСИЛИЙ ИЛЬИЧ ТРУБАЧЕЕВ Балаганска уездын Хүндэлэн тосхондо 1895 ондо түрэһэн юм. Нютагай һүмын дэргэдэхи һургуули, Эрхүүгэй училищи дүүргээд, 1911 ондо Эрхүүгэй духовно семинарида ороно. Тэрээнээ дүүргэнгүй орхижо, багшалжа захалһан байна. 1917 оной февралиин хубисхалай һүүлээр политическэ хүдэлөөнүүдтэ эдэбхитэйгээр хабаадалсажа захалһан юм. 1924 ондо РКП(б)-гэй Буряад- Монголой обкомдо секретаряар хүдэлөө. 1928 ондо Монголдо СССР-эй түлөөлэлгэтэ эмхиин секретаряар хүдэлөө. 1933 онһоо ВКП(б)-гэй ЦК-да хүдэлнэ. Хардалганда орожо, 1938 ондо тушаагдаад, буудуулжа хосорһон юм.

ИЛЬЯ СТЕПАНОВИЧ АРХИНЧЕЕВ Балаганска уездын Нүхэд тосхондо 1891 ондо түрэһэн юм. 1918 ондо Балаганска уездһээ Соведүүдэй губернскэ Съездын делегат боложо һунгагдана. Тэрэ гэһэнһээ И.С. Архинчеев гүрэнэй байгуулалтын, үндэһэтэнэй асуудалнуудта эдэбхитэйгээр хабаадалсажа захална. 1925 ондо Б-МАССР-эй Түсэблэлгын комитедэй түрүүлэгшээр томилогдоно. 1926 ондо партиин Туркмениин ЦК-да ажаллана. Чукоткодо ажаллаа. Анадырьта 1938 оной январиин 18-да сагһаа урид наһа бараһан байха юм.

ФЕОФАН РОМАНОВИЧ КОНЯЕВ Балаганска уездын Үхэр тосхондо 1900 ондо түрэһэн юм. Эрхүүгэй багшын семинари дүүргээ.Хубисхалай хэрэгтэ эдэбхитэйгээр хабаадалсана, П. Балтахиновай отрядта ороһон байгаа. Комсомол-залуушуулай хэрэгтэ эдэбхитэйгээр оролсожо, энэ талаар ехэхэн туйлалтануудые дабаһан байха юм. Монголдо залуушуулай хэрэг эмхидхэлсэнэ. Удаань дээдэ һургуулинуудта багшална. 1973 ондо наһа бараһан юм.

КИРИЛЛ НИКОЛАЕВИЧ БОГДАНОВ мүнөөнэй Боохоной аймагай Үхэр тосхондо, баян шадалтай айлайда 1876 оной январиин 29-дэ түрэһэн юм. Кирилл Богданов нютаг нугадаа гэгээрэлэй ехэ хүдэлмэри ябуулһан хүн. Эрхүүгэй һургуулинуудай нэгые дүүргэжэ гараад, Эрхүүгэй хотын училищи 1894 ондо дүүргэнэ. Нютагайнгаа һургуулида 40 жэлэй туршада багшалһан хүн. Мүнөө тэрэ һургуули өөрынь нэрэ зүүжэ ябадаг.

Кирилл Николаевич 1937 оной мартын 5-да нүгшэһэн байха юм.

АНТОН АНДРЕЕВИЧ ХАРАЕВ 1898 ондо Балаганска уездын Үхэр тосхондо түрэһэн юм. Дэлхэйн түрүүшын дайнда хабаадажа, 1916 ондо Псковто байна. Двинскдэ байхадань 1917 оной февраль болоо бэлэй. Тиигээд лэ нютагтаа бусажа, Соведүүдэй, хубисхалай хэрэгүүдтэ тон эдэбхитэй хабаадалсана. Эрхүүгэй ехэ һургуулиин буряад таһаг дүүргэжэ гараһан байна. 1941 ондо хардалганда орожо, тэрэл ондоо наһа бараһан байха юм.

АНДРЕЙ ТИМОФЕЕВИЧ ТРУБАЧЕЕВ 1874 ондо Эрхүүгэй губерниин Балаганска округой Ишунск тосхондо түрөө. Эсэгэнь – Тэхшихэно Трубачеев, хоёрдохи зэргын хүпеэс байһан юм.

Андрей эхин шатын һуралсал нютагтаа гараад, Эрхүүдэ 8 класс дүүргээд, 1896 ондо Томскын ехэ һургуулиин медицинын факультедэй оюутан болоно. Тэндэһээнь 1902 ондо үнэмшэлгэтэй эмшэн боложо гараа. Хүн зоной элүүрые хамгаалгын хүдэлмэридэ ябаһаар, 1923 ондо БМАССР-эй элүүрые хамгаалгын нарком болоно. Энэ тушаалдаа 1932 он болотор ажаллаад, Буряадай элүүрые хамгаалгын хэрэгтэ горитойхон хубитаяа оруулһан байха юм.

А.Т. Трубачеев 1949 ондо наһа бараһан байха юм.

СЕРГЕЙ ПЕТРОВИЧ БАЛДАЕВ Балаганска уездын Хохорск тосхондо соёл һайтай, бараг шадалтай айлайда 1889 ондо түрэһэн юм. Боохоной училищида һураад, Эрхүүгэй багшын семинари дүүргэһэн байна. Үндэһэн заншал, ёһо гуримуудаа нангинаар сахижа байдаг бүлэдэ эрэ болоһон хадаа энэ хэрэгтэ багаһаа дурлаһан байха юм. 1908 онһоо арад зонһоо түрүүшынгээ аман зохёол бэшэжэ захалаад, 1970-аад онууд болотор таһалгаряагүй энэл замаараа ябажа гараһан хүн байһан юм.

С.П. Балдаев 1979 ондо наһанһаа нүгшэһэн юм.

ДАНИИЛ АЛТАЕВИЧ АБАШЕЕВ 1890 ондо Балаганска уездын Үхэр тосхондо түрэһэн байгаа. Эрхүүгэй багшын семинари дүүргэһэн. 1913 ондо Забайкалиин Догой тосхондо багшалжа байгаад, Монголой һургуулинуудта багшалха урилга абана. Тиигэжэ Үргын дунда һургуулида багшалаа. Тэндээ Монголой һургуулинуудта үзэхэ номуудые бэшэлсэһэн байгаа.

Хубисхалай һүүлээр нютагтаа бусажа, нютагайнгаа һургуулинуудта багшалһан юм.

1924 онһоо 1927 он болотор дахин Монголдоо ошожо, арадай һургуулиин директор боложо хүдэлөө. Бусажа ерээд, Эрхүүгэй ехэ һургуулиин багшын факультедтэ һуража дүүргээд, Улаан – Үдэ ерэжэ, эрдэм-шэнжэлэлгын замаар наһанайнгаа намтар үргэлжэлүүлнэ.

Хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат Д.А. Абашеев 1966 ондо наһа бараһан юм.

ГАРМА ДАНЦАРАНОВИЧ САНЖЕЕВ 1902 ондо Алайрай аймагай Тайшан тосхондо түрэһэн байна. 10 наһа хүрэтэрөө үзэг бэшэгтэ гэртээ һураһан, 1920 ондо Черемховодо училищи дүүргэнэ. Арадай аман зохёол ехээр суглуулһан байна. 1924 ондо Ленинградай дээдэ һургуулиин монгол хэлэнэй таһагта орожо һурана. 1929-1931 онуудта аспирантурада һураа. Москвагай Зүүн зүгэй арадуудай хүреэлэнгэй монгол хэлэнэй кафедрые даажа ажаллаа, олон тоото хүдэлмэринүүдые бэшэһэн байха юм.

Хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор Г.Д. Санжеев 1982 ондо наһа бараһан байна.

ТРОФИМ АЛЕКСЕЕВИЧ БЕРТАГАЕВ 1905 ондо Эхирэд-Булгадай аймагай Буласа нютагта түрэһэн юм. Эрхүүгэй ехэ һургуулиин багшын факультет 1930 ондо дүүргээд, Ленинград хото аспирантурада эльгээгдэнэ. Тэрээнээ 1935 ондо дүүргээд, эрдэмэй кандидат боложо гараһан байха юм. Тиигээд Буряад-Монголой НИИК-тэ эрдэмтэ хүдэлмэрилэгшөөр ажаллана. Удаань Магнитогорскын багшын дээдэ һургуулиин кафедрые даагшаар ажаллаа. 1943 оной һүүл багһаа Буряад-Монголой багшын дээдэ һургуулиин доцент, тэрэл НИИК-тээ, хоёр газарта хүдэлнэ. Эрдэмэй доктор болоод, 1949 ондо профессор гэһэн эрдэмэй зэргэдэ хүртэнэ. 1950-1953 онуудта Москвагай багшын дээдэ һургуулида хүдэлөө.

Мэдээжэ буряадша, монголшо эрдэмтэн Т.А. Бертагаев 1976 ондо наһа бараһан юм.

ВЛАДИМИР ИВАНОВИЧ АНДРЕЕВ Боохоной аймагай Маньково тосхондо 1902 ондо түрэһэн юм. Тэрэ Зүүн Сибириин дэбисхэр дээрэ эгээл түрүүшын педагогикын эрдэмэй доктор (1965 онһоо), профессор. Шэлэһэн мэргэжэлээрээ багшанарые бэлдэхэ хэрэгтэ горитойхон хубитаяа оруулһан хүн юм. Буряадай һургуулинуудай түүхэ гүйсэд шудалһан байна.

В.И. Андреев 1986 ондо наһа бараһан юм.

МАРТЫН ГАЛСАНОВИЧ АБАХАЕВ 1906 ондо мүнөө байһан Алайрай аймагай Ямат нютагта түрэһэн юм. Нютагайнгаа һургуулинуудта һуража гараад, БМАССР-эй Наркомземэй дэргэдэхи курснуудые дүүргэжэ, эндээл хүдэлжэ эхилнэ. 1926 -1930 онуудта Москвагай дээдэ һургуулида энэл мэргэжэлээрээ һурана. Удаань Хабаровск, Шэтэ хотонуудта хүдэлөө. Химидэ ехэ дуратай байһан, тиигэжэ Свердловскын индустриальна дээдэ һургуулиин химиин факультедтэ орожо һурана. Дээдэ һургуулияа 1937 ондо дүүргээд, Саратов хотодо инженер боложо эльгээгдэнэ. Эндээ 23 жэлэй туршада хүдэлжэ гараа. Эрдэм шэнжэлгэдэ бэеэ зорюулһан, эндээ ехэ амжалтануудые туйлажа, 1950 ондо Сталинска шанда хүртэнэ. 1968 ондо СССР-эй Гүрэнэй шанда хүртэжэ, энэ шан хоёр дахин абаһан түрүүшын буряад болоно.

М.Г. Абахаев 1982 оной апрелиин 29-дэ наһа бараһан байха юм.

МАРКС ВАСИЛЬЕВИЧ МОХОСОЕВ 1932 оной январиин 21-дэ Алайр тосхондо түрэһэн юм. 1955 ондо Томск хотын политехникын дээдэ һургуули дүүргээд, Стерлитамак хотодо хүдэлнэ. 1958 ондо Москвагай аспирантурада орожо һураа. Донецкэ ехэ һургуулиин химиин факультедэй декан, тэрэ мүртөө кафедрые даагшаар ажаллаа, докторой диссертаци хамгаалаа.

1972 ондо СССР-эй Эрдэмэй Академиин Сибириин таһагта уригдажа, эрдэмэй ехэхэн хүдэлмэри ябуулһан байха юм. 1990 ондо наһа бараһан байгаа.

ВЛАДИМИР КОНСТАНТИНОВИЧ ХАЛМАТОВ 1912 ондо түрэһэн юм. Алайрай аймагай Хүтэлигэй һургуулиин 8 класс дүүргээд, Дээдэ-Үдэ ерэжэ, саг зуурын уулзалгаһаа боложо, оройдоо өөрынгөө һанаанда оруулаагүй ябаһан зүжэгшэдэй студида орожо һурана. Тиигээд лэ бүхы наһаяа (40 жэл тухай) буряад драмын театрта зорюулһан хүн юм.

Владимир Халматов 1969 ондо наһа бараа.

МАРИЯ НИКОЛАЕВНА СТЕПАНОВА 1916 ондо түрэһэн, бага наһаниинь Алайрай Куйта тосхондо үнгэрөө. 1931 ондо Дээдэ-Үдын багшын мэргэжэлэй һургуулида орохо бодолтой ерэжэ, орондонь соёлой мэргэжэлэй һургуулида орожо һурана. Бүхы наһаяа түрэл театртаа зорюулаа, СССР-эй арадай артист болотороо ургаа. 1983 ондо наһа бараһан байна.

РОМАН СИДОРОВИЧ МЭРДЫГЕЕВ Балаганска уездын Хандагай тосхондо 1900 ондо түрэһэн юм. Зуралгада дүйтэй байһанаа багаһаа мэдүүлһэн, тиигэжэ бүхы наһаяа энэ хэрэгтээ зорюулаа. 1933 ондо БМАССР-эй Уран зураашадай холбоо байгуулгада эдэбхитэй хабаадана.

Бэлигтэй бэрхэ уран зурааша Роман Мэрдыгеев 1970 ондо наһанһаа нүгшэһэн юм.

ГАВРИИЛ ГАБАНОВИЧ ДАДУЕВ Алайрай Нэгдэ тосхондо 1914 ондо түрэһэн байна. Хара багаһаа хүгжэмдэ дуратай байһан. Бүхы наһаниинь хүгжэмтэй холбоотой байгаа. Байн өөрөө хүгжэм зохёожо захална.

Гавриил Дадуев 1958 оной декабриин 27-до наһа бараһан юм.

Ухаатай, мэдээжэ бэрхэ хүнүүдээр угаа баян Усть-Ордагай автономито тойрогой эндэ нэрлэгдэһэнһээ бэшэ зоноор танилсаха гээ һаа, хүндэтэ үхибүүд, өөһэдөө бэдэрэлгын хүдэлмэри ябуулха ушартай болонот. Һонин намтартай хүнүүд олон даа. Бэдэрэгты, һонирхогты.

Николай ШАБАЕВ


<< гэдэргээ гаршагсаашаа >>