ТҮҮХЭҺЭЭ

Тойрогой газар дайдаар шулуун зэбсэгтэ үедэ гэхэ гү, али 25000 жэлэй саана зон ажамидаржа байһан гэһэн баримтанууд бии. Түүхын хүгжэлтын бүхы үенүүдтэ хабаатай хүшөөнүүд дайралдадаг, эдэ болобол хүүрнүүд, шэбээнүүд, хада хабсагайн зурагууд, уһалууриин һубагууд болон шүтөөнэй газарнууд.

Боохоной аймагай Буреть тосхон шадар, Манхай хадын бооридо олдоһон байрын үлэгдэлнүүд, Оһын аймагай Рассвет ба Алтанай-Адаг тосхонуудай хажууда олдоһон хүүрнүүд эгээл эртын, палеолидай үеын гээд тоологдодог. Оһын аймагай Бэшэгтэ, Эхирэд-Булгадай аймагай Байтал, Хабсал, Үхэр-Манхай хаданууд болон Ангарай эрьедэхи хаданууд дээрэ олдоһон зурагууд эртэ урдын хүшөөнүүд байха.

Энэ мэтэ түүхэтэ газарнуудые элитэ эрдэмтэд Б.Э. Петри, П.П. Хороших, А.П. Окладников болон бусад шэнжэлһэн, элирүүлһэн байдаг.

Түмэр зэбсэгтэ үедэ Байгалай дэргэдэхи газараар курыкан, байырку, хори г.м. түүрэг ба монгол хэлэтэй хүнүүд ажаһууһан юм ха.

Түүхын нюурнуудые һэхэжэ харабал, 1923 ондо, Буряад-Монголой АССР-эй тогтоогдоходо, Усть-Ордагай аймаг боложо, Эрхүүгэй губерниһээ БМАССР-эй мэдэлдэ дамжуулагдаһан байха юм. 1937 ондо һөөргөө Эрхүүгэй областьдо бусаагдахадаа газар дайдынгаа зарим хубиие гээһэн, тиигэжэ далай шадарайнь нэгэ аймаг округой мэдэлдэ оронгүй үлэһэн байна (эндэ Ойхон тухай хэлэгдэнэ).

Баян баруун буряадай гэртэ

Ород гүрэнэй мэдэлдэ орохоһоо урид энэ дайдын буряадууд отог отогоороо һуудаг байһан. Тэдэнэй эгээл ехэ отогууд гэбэл, булгад, эхирэд, хонгоодор, эхэнэд. Тэдэнэй хажуугаар хэдэн арбаад зүүн, баруун монгол бүлэгүүд Халха, Джунгарһаа ерэжэ байрлаһан, нэгэ хэды эвенк, тофалар, һоёд отогууд зэргэлээ ажамидардаг байһан.

Тойрогой буряадууд түүхын заяагаар, хэлээрээ, соёлоороо баруун буряадууд гээд нэрлэгдэдэг, округой бүридэлдэ ороогүй бэшэ нютагуудай буряадуудтай (Ойхоной, Качугай, Балаганскын) харилсаа һайтай.

Барилга болон барилгын гуримууд, хүн зоной ажабайдал, жэжэ ба агууехэ сансар тухай мэдэсэнүүд тэдэнэй доторой мэдэрэлһээ, тиихэдэ тойроод байһан арадуудай заншалнуудай нүлөөн дороһоо гарадаг байха. Бүри урдандаа эндэхи буряадууд нүүдэл байдалтай байбашье, хожомоо тогтомол, һуурижанги байдалда ороһон байха юм. Тиигэжэ һэеы гэр хэрэглэгдэхэеэ болибошье, һэеы гэрэй маягтай зургаан, найман ханатай, мүн сэхэшье булантай (дүрбэн ханатай) модон гэрнүүд баригдадаг болоһон байха юм. Гэр соохи байдалынь, тиихэдэ буусань өөрын онсо гуримтай. Буусын дунда хүнэй байдаг гэрынь, хажуугаарнь амбаарнууд, тэрээнһээ урагшаа һургаагуудаар баригдаһан хорёо, малай дал, хотон зүүн, баруун таладань, үтэгынь хойто таладань байдаг байха.

Т.М. МИХАЙЛОВ, Н.Ч. ШАБАЕВ