ТОЙРОГ ТУХАЙ

Байгал далайн баруун тээ, буряад зоной хэр угһаа ажаһуужа байһан газар дайдые Усть-Ордагай тойрог гэдэг юм. Усть–Ордагай Буряадай автономито тойрог 1937 оной сентябрь һарада, Буряад Республикын мэдэлһээ һалгаагдажа, Эрхүүгэй областиин харьяата округ боложо тогтоогдоһон байгаа.

Тойрогой бүридэлдэ 6 аймаг ороно: Алайрай, Баяндайн, Боохоной, Нүхэдэй, Оһын, Эхирэд-Булгадай. Тойрогой түб – Усть-Орда һуурин.

Усть-Ордагай тойрогой эзэлдэг талмай 22400 дүрбэлжэн км. болодог.

Тойрог Зүлхэ Ангар хоёр мүрэнүүдэй урдадаг үндэр дэбисхэрэй урда хубииень, далайн нюрууһаа 1000 м. дээрэ газар эзэлнэ. Тойрогой эгээл набтар газар гэбэл, Ангар шадарай дайда далайн нюрууһаа 440 м. дээрэ, тиихэдэ эгээл үндэр газарынь - Баяндайн аймагай хойто захын хада. Тэрэнэй үндэрынь 1048 м. болодог.

Тойрогто 150 мянга шахуу хүнүүд ажаһуудаг. Тойрогой үндэһэн яһатан – буряадууд. 1989 оной хүн зоной тоо бүридхэлэй дүнгөөр оройдоол 49 300 буряадууд тоологдоно, энэнь 36,3% болодог байха юм. Эгээ олониинь ородууд. 76 800 хүн ород яһанай, энэнь 50 гаран процент. Тойрогто ажаһуудаг бусад яһатадһаа эгээ олониинь татарнууд – 4 300 гаран, украин яһатан 2 250 гаран. Эдээнһээ гадна, эндэ поляк, чуваш, белорус, литва, мордва болон бусад яһатан ажаһуудаг.

Транссибириин түмэр харгы барилга, Столыпинай хүдөөгэй реформо г.м. Усть-Ордагай тойрогто ерүүл зоной тоое бүри дээшэлүүлһэн байгаа.

ХVII-ХХ зуун жэлнүүдэй үедэ эндэ ажаһуу­даг яһатан бүхэн олошоржо, холисолдожо, харим гэжэ холимог шуһатай зон бии болоһон байха юм. Тэдэ зон Усть-Орда, Баяндай, Хогот, Тальяны, Ород-Янгууд г.м. ород болон ород-буряад һуурин, тосхонуудта ажаһуудаг.

Тойрогой бүхы газарай 1 дүрбэлжэн км. газарта 6,4 хүн хүртэдэг юм.

Усть-Ордагай тойрогые Гэсэрэй дайда гээд нэрлэдэг. Юуб гэхэдэ, «Гэсэр» үльгэрэй мүндэлһэн эхэ нютагынь эндэл ха юм. Арадай аман зохёол гээшэ эртэ урда сагһаа соёлой эгээл үнэтэй зүйлнүүдэй нэгэн бэлэй даа. Арадай аман зохёол гээшэ олон жанрнуудтай: үльгэр, түүхэ, онтохон, оньһон үгэнүүд, хошоо үгэнүүд, таабаринууд, дуунууд. Тойрогто үльгэр түүрээлгэ гээшэ урда галабһаа нааша ехэ дэлгэрэнги байһан. Суута «Гэсэр» үльгэрһөө гадна, энэ дайдаар мүндэлһэн үльгэрнүүдые нэрлэбэл: «Аламжа мэргэн», «Алтан Шагай», «Айдуурай мэргэн», «Шоно баатар» болон бусад олон тоото үльгэрнүүд.

Усть-Орда. Даша Намдаковай бүтээл

Усть-Ордагай тойрогой буряадуудай шүтэжэ, мүргэжэ байдаг уула обоонуудые нэрлэхэдэ: Бахтайн бариса, Малаан, Түхэм, Ехэ-Тайлган, Бөө-Хушуун, Андагайта, Хашхайн хада, Залмаан хада, Мойлто, Хоригто, Бурхан-Баабай, Дабаата, Үхэр-Шулуун, Ая, Иргайта, Шэбээтэ, Элһэтэ, Ялансын-Бурхан, Байтаг, Утаата, Хара-Нохойто һэбхүүл, Шара-Шубуута болон бусад үндэр заяатай, үргэлтэй ууланууд байха юм.

Т.М. МИХАЙЛОВ, Н.Ч. ШАБАЕВ