БӨӨ МҮРГЭЛ
 Удаган Н.Степанова |
Тойрогой зон бурхан шажанай, шүтөөнэй талаар анхармаар онсо гуримуудтай. Бөө мүргэл, Буддын шажан, Үнэн алдарта шажан гурбуулаа арад зоной ажабайдалда багтанхай байдаг. Тиихэдэ эдээн сооһоо бөө мүргэл онсо һуури эзэлдэг байха юм.
Бөө мүргэл хадаа буряад зоной заншалта шажан гээшэ. Энэ шажанай гол һургаал болобол иимэ: байгаалиин зүйлнүүд болон үзэгдэлнүүд бурханда адли, үхэһэн хүнэй һүнэһэн тон хүсэтэй, шадалтай; юртэмсэдэ ехэ олон эзэд, бурханууд байдаг, мууе зайлуулхын, ажабайдалаа һайжаруулхын түлөө бөөнэрэй туһаар тэдээнтэй харилсажа болохо. Буряад бөө мүргэл хүсэд хүгжэнги политеизмын түхэлтэй: эди шэдитэй хүсэндэ шүтэлгэ, ёһололто үйлэнүүд, мүргэл хэдэг хүндэ шүтэлгэ, тиихэдэ шажанай харилсаанууд, психологи гэжэ зүйлнүүд байха.
Бөө мүргэлэй иерархическа байгуулгань ехэ орёо юм. Бултанайнь дээрэ ТЭНГЭРИНЭР, тэдэнэй ахамадынь Эсэгэ Малаан. Тэнгэринэр хоёр харша можо боложо хубаардаг: баруун, һайниинь, Хурмаста гэжэ ахалагшатай, зүүн, муунь, Ута Улаан гэжэ толгойлогшотой. Тон дээдэ, зохёон байгуулагша бурханиинь Хүхэ Мүнхэ Тэнгэри болоно. Тэнгэриин доодо тээ хаанууд, тэдэнэй доогуур байгаалиин эзэд (Байгал, Зүлхэ, Ангар, Мүнхэ-Сарьдаг г.м.), удаань урданай элитэ суута элинсэгүүдэй болон бөөнэрэй һүнэһэнүүд. Агууехэ бурхануудай байдаг газар Зүүн Саяанай орой – Мундарга гэжэ тоологдодог. Буряадууд олон тоото гол горходой, нуур сөөрэмүүдэй, хада уулануудай эзэдтэ шүтэдэг, отогой ахамадай болон бөөнэрэй һүнэһэдтэ этигэдэг байха юм. Эндэ тон дорохи шатыень юрын зоной һүнэһэд эзэлдэг.
Тиихэдэ муу, тодхорто үйлэ гүйсэдхэжэ байдаг ада шүдхэр, боохолдойнууд, анахайнууд г.м. тусхай нэгэ бүлгэм болодог.
Бөөгэй шажанай үзэлдэ һүнэһэн һүлдэ, үхэдэл, нүгшэһэнэй һүүлдэхи байдал тухай һургаал оролсодог.
 Нютагайнгаа эзэдтэ шүтэлгэ |
Бөө мүргэл олон янзын ёһололтой, гуримтай юм. Тэдээн соонь уялгата, уялгата бэшэ, ниитын, ямар нэгэн бүлгэмэй, отог эсэгын ба тусхайта нюурай мүргэл байдаг. Ниитын мүргэлые мэдэлшэ ахамад хүнүүд хэдэг, бэшэниинь бөөнэрэй туһаар үнгэргэгдэдэг.
Ёһолол гуримдаа бурханаа тахидаг нангин газарнууд гэхэдэ, бөө, бөөгэй шугы, хабсагай, аршаан булагууд г.м. байдаг.
Бөө хүн гээшэ мүргэл хэгшэ, зурхайша, эмшэ, поэт, артист, уг удамаа һайн мэдэлшэ, ёһо заншалаа сахигша, ниитын удамарша байдаг.
Арад зоной байха байдалда, психологидо, соёлой заншалнуудта бөөгэй шажан нилээд ехэ нүлөө үзүүлһэн байдаг. Буддын болон Үнэн алдарта шажангуудта түрюулжэ, тэдэнэй нүлөөндэ орожо, Совет засагай үедэ нилээд хубилгагдажа, олон зүйлнүүдээ гээжэ, социальна үүргэеэ багадхаһан байгаа. Олон тоото бөөнэр хамалганда абтаһан байха. 1980-дахи онуудһаа бөө шажан һэргээгдэжэ, үндэһэтэнэй шэнжэдэ тоологдожо, үүргэнь дээшэлһэн юм.
Т.М. МИХАЙЛОВ, Н.Ч. ШАБАЕВ
| << гэдэргээ | гаршаг | саашаа >> |