УРДАНАЙ ЭРДЭМТЭ НОМНОЛШОД

Ехэ номтой, гүрэн түрын, шажан мүргэлэй, уран зохёолой, анагааха эрдэмэй олон тоото зохёолнуудые түбэд болон монгол хэлэнүүдһээ оршуулһан, тайлбари толинуудые зохёоһон эрдэмтэ ламанар байһан юм. Эндэ ДЭЛГЭРЭЙ ГАЛСАН-ЖИМБА (1816-1872) болон ТҮГЭЛДЭРЭЙ ГАЛСАН-ЖИМБА (.... – 1873) гэгшэдые дурдажа болоно. Агын захиргаанай Һүдэнтэ нютагта түрэһэн бишыхан Эрдэни (Галсан-Жимба – санаарта нэрэнь) хоёр наһатайдаа эсэгэһээ таһаржа, ахайдаа монгол хэлэ заалгаба. Долоотойдоо дасанай һургуулида орожо, хубараг болоод, монгол ба түбэд хэлэнүүдые шудалба. Түбэд хэлэнһээ монгол хэлэндэ оршуулга хэдэг байгаа. Д. Галсан-Жимбын зохёолнууд Агын болон Сүүгэлэй дасануудай типографинуудта барлагдадаг һэн. XIX зуун жэлэй 50-70-дахи онуудта Д. Галсан-Жимба Буддын шажанай номнолто олон зохёолнуудые толилуулһан юм. Эдэнь гол түлэб оршуулганууд, тайлбаринууд байһан. 1869 ондо Д. Галсан-Жимба “Огторгой тэнгэреэр үршөөгдэһэн нангин Чингис хаан тухай домог”, “Оршолонто дэлхэйн байгуулалтын тайлбари” гэһэн зохёолнуудые оршуулаа һэн ха. Урда тээнь “Наранай гэрэл”, “Боди мүрын зүргэ”, “Сагаан шүхэртын тайлбари” гэхэ мэтэ зохёолнуудые оршуулһан байгаа. XIX зуун жэлэй хоёрдохи хахадта арад зониие гэгээрүүлхэ хүдэлөөн үргэнөөр дэлгэрээ һэн. Буряад арадай гэгээрэлэй, соёлой хүдэлмэрилэгшэдһөө гадна, лама санаартад энэ хүдэлөөндэ эдэбхитэйгээр хабаадаһан юм. Д. Галсан-Жимба энэдхэг, түбэд, монгол арадуудай үльгэр домогуудые олоор оршуулаа һэн. Зүгөөр Д. Галсан-Жимбын зохёохы ажал мүнөө болотор үшөөл хангалтагүй һулаар шэнжэлэгдэнхэй.

Түгэлдэрэй Галсан-Жимба хадаа зүүнэй гэхэ гү, али буддын шажанай эрдэм һургуулитай хүн байгаа. Зохёол бүтээлнүүдээ монгол болон түбэд хэлэнүүд дээрэ бэшэдэг байһан юм. Гүн ухаанай, түүхын, хэлэ бэшэгэй, эмнэлгын, астрономиин, бурхан шажанай талаар гүнзэгы удхатай үргэн ехэ зохёолнуудые бүтээхэһээ гадна, уран зохёол бэшэһэн алдартай. XIX зуун жэлдэ ажаһууһан буряадай мэдээжэ эрдэмтэ лама олон зохёолнуудые, тэрэ тоодо түрэлөө урилжа түрэһэн гэгээнүүдтэ зорюулһан зохёолнуудые бэшэһэн, оршуулһан, толилуулһан байгаа гэжэ академик Д.Цэрэнсодном бэшэнэ.

Т. Галсан-Жимба хадаа Агын буряадуудай тайшаа хуасай угай Тобын Түгэлдэрэй хүбүүн болоно. Хэды ондо түрэһэниинь мэдэгдэнэгүй, 1873 ондо наһа бараһан байгаа ха.

Түгэлдэрэй Галсан-Жимбын ажабайдал, ажал ябуулга тухай мэдээнүүд тон хомор юм. Монголой түбэдшэ эрдэмтэ, профессор Доржо эрдэм ухаанай ном сударнуудта тэрэнэй нэрые түрүүлэн дурдаһан байгаа. Т. Галсан-Жимба 51 наһандаа Онон-Сүүгэлэй дасанда ажаһууһан, зохёол бүтээлнүүдээрээ олондо мэдээжэ болоһон Дэлгэрэй Галсан-Жимбада ошожо, уулзаһан, хөөрэлдэһэн юм гэхэ. Эдэ адли нэрэтэй хоёрой зохёол бүтээлнүүдые худхаха хуймахашье ушар тохёолдодог байгаа.

Түгэлдэрэй Галсан-Жимба табан нангин эрдэм шудалдаг шойрын дасанай үндэһэ һуури табиһан юм. 1867 ондо шэрээтэ Т. Галсан-Жимба һара, нара, одо мүшэдые шудалалгын “Астрономиин эшэ үндэһэн” гэжэ ном бэшээ һэн. Гадна Түгэлдэрэй Галсан-Жимба гүн ухаанай, уран һайханай удхатай олон номуудые түбэдһөө монгол хэлэндэ оршуулба. Грамматикын үгэнүүдэй удха тайлбарилһан толи хадаа түбэд-монгол толи зохёолгын шухала хүдэлмэри байгаа. 1871 ондо чжидлүн, дэргэс ба нартан хэблэлнүүдтэ Ганжуур болон Данжуурые түүбэрилэн буулгажа бэшээ һэн.

1858 онһоо 1872 он болотор Түгэлдэрэй Галсан-Жимба Агын дасанай шэрээтэ байһан. Буддын шажанай табан эрдэмтэй: гүн ухаанай, астрономиин, эмнэлгын, оньһон аргын ба шүлэг найруулгын талаар агууехэ эрдэмтэ – маха-пандидын хүндэтэ үндэр нэрэ зэргэтэй ябаа. Агын дасанай шэрээтэ байхадаа тэрэ түбэд-монгол толи түрүүлэн зохёогоо һэн. Ринчен Номтоевой иимэ толи 1877 ондо хэблэгдэһэн байгаа. Түгэлдэрэй Галсан-Жимбын толи 20 мянган үгэтэй, үгүүлбэритэй, найруулгануудтай.

Түгэлдэрэй Галсан-Жимбын – XIX зуун жэлэй тэн үеын буряад элитэ ехэ эрдэмтын хүдэлмэриие, нэн түрүүн түбэд-монгол толиие хэблэжэ гаргалга эрдэм ухаанай болон ажал ябуулгын талаар шухала удха шанартай байха юм гэжэ тэмдэглэхэ хэрэгтэй.

ДОРЖО-ЖИГМИД ДАНЖИНОВ (1816-1899) хадаа хуушан монгол хэлэн дээрэ бэшэдэг үрэ түгэс, тэрэ үедөө олоной дунда үргэнөөр мэдээжэ болоһон хүн байгаа. Тэрэ хадаа Монголой Долоон нуурай Ганжарвын гэгээнэй түрэлөө урилжа түрэһэн табадахи хубилгаан гэжэ тоологдодог Сумаевай (1864-1878) багшань байһан юм. Наһа бараһанайнь һүүлээр хэблэлэй, оршуулгын ба захиргаанай ажал ябуулгада ехэ габьяатай байһанайнь түлөө Данжинов нангиншуулай тоодо оруулагдажа, бодисада гэжэ соносхогдоо һэн. Данжинов зохёолнуудтаа Доржо, Лубсан-Доржо, габжа Лубсан-Доржо, гэлэн Лубсан-Доржо гэхэ мэтээр гараа табидаг байгаа.

1876 онһоо наһанайнгаа һүүлшын үдэр болотор Д-Ж. Данжинов Агын дасанай шэрээтэ байһан. Һургаал заабариин, ёһо заншалай, шажан мүргэлэй, юрэ арадайнгаа ажабайдалай асуудалнуудаар олон ном бэшэһэн байгаа. Юрэнхыдөө эдэнь дүн хамта 452 хуудаһатай 30-аад бишыхан номууд байһан юм. Уран зохёолшо Д-Ж. Данжинов үргэн ниитэ уншагшадта мүртэй мэдээжэ бэшэ. Саашадаа тэрэ буряад уран зохёолой түүхэдэ ёһотой һуурияа эзэлхэ байһандань найданабди.

ГАНЖАРБЫН ГЭГЭЭН хадаа Монгол орондо Долоон нуурһаа холо бэшэ оршодог Бадгар хиидэй дасанда ажаһууһан лама юм. “Ганжуур” номые түбэд хэлэнһээ монголдо оршуулха комиссида эдэбхитэйгээр хүдэлһэн түүхэтэй. Тэрэнэйнь түлөө Канси (Энхэ Амгалан) император “Ганжарбын гэгээн” гэһэн нэрэ зэргэ олгоһон юм. Энэ гэгээнэй буряад түрүүшын хубилгаан Чимит Сумаев (1854-1887) Агын Сүүгэл дасанай хажууда ажаһууһан үгытэй буряад бүлэдэ 1854 ондо түрэһэн намтартай. Ганжарбын гэгээн 33 наһатайдаа тагаалал болоо һэн.

ДОЛГИИН ГЭГЭЭН тухай домоглоо һаа, тэрэ 1897 ондо Агын Шандали нютагай Адагалигай голой Хужар-Добо гэжэ газарта мүндэлһэн алдартай. Тэрэ үе тухай найруулан дурдаа һаа иимэ:

Адагалигай үндэрнүүдэй үбэртэ,

Аажам һайхан дободо

Аба Сондоолойн бүлэдэ

Алдарта гэгээн мүндэлбэ.

Нохой жэлэй нюурта

Номгон Долгиин хойморто

Гэрыень гороолон ерэһэн

Галсан Сультим гэгээн.

Сондоол ахайнда морилжо,

Сэбэрхэн Дулмаһаа мүндэлжэ,

Һуури Бодонгуудай хотондо

Һолонго татан суурхуулаа.


Шандали нютагай Мижидон Дугархай (1909 ондо түрэһэн) иигэжэ дурсан хөөрэһэн байдаг: «Манайхи Хужар-Дободо Долгии баабайтанаар хүршэ һуудаг һэмди. Гэгээнэй гэртээ айлшалжа ерэхэдэнь, эжыгээ дахажа ябаад, хоёр дахин адиста хүртэһэнөө һанагшаб. Нэгэтэ ерэхэдэнь, эжымнай залажа, гэртээ оруулаа һэн».

Тиигээд иигэжэ хөөрэдэг бэлэй: “Минии залуу ябахада, нэгэтэ хабар Хужар-Дободо Долгиин баабайнда 3 лама орожо ерээ һэн. Тэдэ ламанарые Бадмын Мээлэй (Түдэбдоржо), Жамбалай Мижитдоржо (Шобой) дахуулжа ерэлсээ һэн. Тэрэ үедэ Долгии баабайн абгай хүнгэрхэ болоһон, һарадаа хүрэһэн байгаа һэн ха. Ерэгшэ ламанарай нэгэниинь монгол хэлэтэй, нүгөө хоёрынь түбэд хэлэтэйнүүд байба. Тэдэ Түбэдэй Лавран гэжэ суутай болоһон дасанһаа ерэһэн байгаа.

Манай Лавранда гэгээнүүдэй дундаһаа 18-дахи гэгээн наһа барахадаа, Ара-Халхын юрын буряад айлда тэды наһатай, тиимэ жэлтэй, тиимэ һарада түрэхэб гэжэ алтан һабадаа хэлэһэн байгаа. Тэрэ хүниие бэдэржэ, Лавранһаа ерээбди гээ һэн ха. Тэдэнэр Үзөөн, Алхана, Табтаанай, Зүдхэли нютагуудаар хүнгэрхэеэ байһан эхэнэрнүүдые бэдэрхэдэнь, наһаниинь, жэлынь, һарань таарахагүй байгаа. Тэдэ ламанар Шандали орожо, Адагалигай айлнуудаар һурагшалжа ябатараа, Түдэбдоржо Мижитдоржо хоёртой уулзажа һурахадань, тэдэнь Долгии баабайнда дахуулжа асарһан юм.

Иигэжэ ябаһан хэрэгээ ойлгуулаад, абажа ябаһан ном судараа гаргажа харахадань, Долгии баабайн абгайн наһан, жэл, һара, гэр бүлын байдал тон зүбөөр тааралдан тудалдахадань, тэдэ ламанар ехээр баярлажа, бурханда мүргөөд, наманшалаад, һүүлээрнь манай ябаһан хэрэг тон зүбөөр бүтэбэ гэжэ монгол хэлэтэй ламань хэлэһэн юм гэхэ.

Гэгээнэй мүндэлхэдэ, ямар лама найжань боложо, хүн болгохо гээшэб гэһэн асуудал гараһан байгаа. Агын дасан ошожо, эмшэ багшаһаа абарал эрихэдэнь, Алханада Рэгзэн бүтээлшэ гэжэ ехэ номшо лама байна, тэрэниие найжа болгогты гэжэ абарал буулгаһан ха. Тиихэдэнь Алхана уулада бүтээлдэ (даяан бисалганда) һууһан ламада гэгээнэй найжа болохые даалгаад, долоо наһатай болоходонь, хэдэн нүхэдтэйнь хамта Лавран абаашажа, 18-тай болоторынь һургаад, гэртэнь асаржа, айлшалуулаа һэн ха. Сультимжамса Агын дасанда “Жүдэй” дасанай шэрээтэ байһан, мүн Гүнэйн дасанай шэрээтээр һууһан, һүүлдэ энэл дасанһаа тушаалгаһан юм... ”

Һаарамба, үзэлшэн, шоо хаядаг, абарал айлдаашан ЗОЛТЫН ХАЙМЧИГ (1877-1923), дооромбо ламанар, рабжамба БАДМЫН ДАМБИ, ДҮҮДЭЙН БАЛДАН-САМБУ, Агын дасанай шэрээтэнэр байһан габжа ламанар ДАГБЫН ГАЛДАН (1839-1912), ГАЛДАНАЙ ГАЛСАН-ШОЙДОГ, ЖИГМИДЭЙ ЗОЛТО, ЦЭРЭН ламхайнар, габжа ламанар ЖАБАЙ НИМА, НАМЖИЛАЙ ШОЙЁН, Агын дасанай шэрээтэ, 1963 онһоо Ивалгын дасанай хамба-лама Гомбын Жамбалдоржо, Ага нютагай алдар солотой АНЯА ЛАМХАЙ, ерээдүй сагые Молон багшаһаа доошо бэшээр айлдадаг ехэ номтой СУНДАРЯАНАЙ ДА ЛАМХАЙ, Агын дасанай мүнөөнэй шэрээтэ, рабжамба ДАШАГАЛСАНАЙ БАДМА болон Агын үргэн талын нютаг бүхэнһөө гараһан хэдэн зуугаад ехэ ехэ ламанар олониитэ зоной сэдьхэлдэ мартагдангүй, дурсагдажа байдаг гээшэ.

Бата-Мүнхэ ЖИГЖИТОВ


<< гэдэргээ гаршагсаашаа >>