ЭРДЭМТЭД, БАГШАНАР

Дэлхэй дээрэ суута эрдэмтэ ГОМБОЖАБ ЦЫБИКОВ, БАЗАР БАРАДИН, ЦЭБЭЭН ЖАМСАРАНО, ПЕТР БАДМАЕВ, РЕГБИ ПУБАЕВ, ЭЛЬБЕРТ БАЗАРОН, ЦЕЙ-ЖАБ ЦЫДЫПОВ, ДАША-НИМА ДОРЖИЕВ, ЛУБСАН ШАГДАРОВ, ДАША-НИМА ДАМДИНОВ, ЦЫРЕН-АНЧИК ДУГАРНИМАЕВ, НАЙДАН БОЛОДОН, ВЛАДИМИР ЦЫРЕНОВ, ПҮРБЭ БАЛДАНЖАПОВ, БАЛДОРЖО БАДАРАЕВ, АРСАЛАН МИЖИДОН, АЮРЗАНА АЮШИЕВ, БАЯР РАЛЬДИН болон бусад өөһэд өөһэдынгөө һалбаринуудаар гүнзэгы ехэ шэнжэлгэнүүдые хэһэн байха юм. Гадна бусад олон залуу эрдэмтэд урган гаража байна.

Базар Барадин эрдэм ухаанай талаар асари ехэ нээлтэнүүдые хэхэһээ, аяншалагша байхаһаа гадна, зүжэгүүдээрээ мэдээжэ болонхой. Тэрэ “Чойжид хатан”, “Ехэ удаган абжаа”, “Жэгдэн” гэжэ зүжэгүүдые бэшэжэ, буряад совет уран зохёолой эхи табилсаһан юм. Врач, политик, дипломат Петр Бадмаев олзын хэрэг эрхилэгшэ байһан, буряад арадайнгаа хүбүүдые һургаха хэрэгтэ ехэ хубитаяа оруулһан хүн гээшэ. Цэбээн Жамсарано элитэ ехэ эрдэмтэ байхаһаа гадна, арадай аман зохёолнуудые ямар олоор суглуулааб даа. Хэды олон үльгэрнүүдые үльгэр түүрээгшэдһээ гараараа бэшэжэ абаа гээшэб! Тиихэдэ Монголой арадай хубисхалай болоходо, Монгол гүрэнэй түрүүшын конституциие бэшэлсэһэн алдартай.

ГОМБОЖАБ ЦЫБИКОВ

Цэбэгэй Гомбожаб 1873 оной апрель һарада Шэтын уездын Забайкалиин можын Урда-Ага нютагта түрэһэн байгаа. "Эсэгэмни Агын степной дүүмын хүбдүүд угай Цэбэг Монтуев гэжэ нэрэтэй хүн байһан юм. Эдир наһандаа лама болохо хүсэлтэй һэм. Зүгөөр бөө мүргэлдэ шүтэдэг байһан түрэлхидни хорёо һэн". Тиигээшье һаань, монгол болон түбэд бэшэгтэ өөрөө һураһан байгаа. Энээнэйнгээ ашаар хожомоо зарим ниитын тушаалнуудта һунгагдаа бэлэй.

1884 ондо Шэтэдэ гимназиин нээгдэхэдэ, Агын буряадууд энэ һургуулида горитой хандиб үргөө һэн ха. Гурбан хүбүүдэй тоодо Гомбожаб Цыбиков гимназида түрүүлэн абтаа һэн. "1893 ондо Шэтын гимнази түрүүлэн дүүргэһэн буряад хүн болоо һэм даа" гэжэ дурсан хөөрэдэг байгаа. Һургуулияа мүнгэн медальтайгаар дүүргээ һэн.

Ород хэлэ болон литература һайнаар шудалһан хүбүүе Шэтын гимназиин багшанарай зүблэлэй зууршалгаар 1893 ондо Гомбожаб Цыбиков Томскын ехэ һургуулиин медицинын факультедтэ һурахаяа ороо бэлэй. Теэд тэрэ аргашан болохо абьяас шуналгүй байһан дээрэһээ уданшьегүй ехэ һургуулияа орхихо баатай болоо һэн.

1895 ондо Цыбиков Петербургын ехэ һургуулиин зүүн зүгэй хэлэнүүдэй факультедэй хитад-монгол-манжуур таһагта һурахаяа ороһон байгаа. Түбэд медицинын мэргэжэлтэ П.А. Бадмаевай стипенди тэрээндэ үгтэдэг һэн. Хойшодоо Үнэн алдартын шажанда орохые арсахадань, иимэ стипендиһээ болюулагдаһан юм гэхэ. Түрэл гаралайнгаа суглуулһан мүнгэ зөөреэр һуралсалаа үргэлжэлүүлбэ. Оюутан ябахадаа, "Монголой тусхай саарһа дансанууд" гэһэн туһаламжа хэблүүлэн гаргуулаа һэн. Оюутадта зорюулагдаһан энэ хүдэлмэринь ехэ һонирхол үүсхэбэ.

Ородой мэдээжэ эрдэмтэд С.Ф. Ольденбург, Н.И. Веселовский, А.М. Позднеев болон бусад тэрээндэ зааһан байгаа. ехэ һургуулияа дүүргэһэнэйнгээ һүүлээр Гомбожаб Цыбиков түрэл факультедһээ, Ородой географическа бүлгэмһөө бэеэ даагаад, Түбэд орон руу аяншалха дурадхал абаа һэн ха. Түб Азяар аяншалһан ородой элитэ ехэ аяншалагшад Н.М. Пржевальский, Г.Н. Потанин, П.К. Козлов болон бусад айхабтар ехэ юумэ нээгээшье, шэнжэлээшье һаа, Түбэй Түбэд, тэрэнэй ниислэл Һаса хото хүрэжэ шадаагүй байгаа. Тэдэнэр Түбэд ороной заха хүрэмсөөрөө, һөөргөө тэхэрин бусаха баатай болодог һэн. Н.М. Пржевальскиин удаан хүлеэһэн нангин үгэнүүд Гомбожаб Цыбиковэй шэхэндэ соностожо байһан юумэдэл үзэгдэхэ: "Ондоо, бүри зол хубитай аяншалагша Ази түбидэ минии дүүргээгүй юумэ бэелүүлнэ бэзэ".

Агууехэ аяншалагшын үнинэй захяае, Ородой географическа бүлгэмэй даабариие Гомбожаб Цыбиковэй ямараар дүүргэһэниинь үргэн олониитэдэ мэдээжэ болонхой. 1899 оной ноябриин 25-һаа 1902 оной апрелиин 27 болотор Түбэд орон руу тэрэнэй аяншалга гайхамшагта үрэ дүнгүүдтэйгээр түгэсөө һэн. Эрдэмтэ-аяншалагшын элитэ ехэ баатаршалга, амжалта Ородой географическа бүлгэмэй үндэр дээдын хайра шагналаар – Н.М. Пржевальскиин медаль, мүнгэн шангаар тэмдэглэгдээ бэлэй. “Һаса руу аяншалгын толотомо үрэ дүнгүүдэй түлөө" гэһэн тусхай "Буддын шажанай мүргэлшэн Түбэдэй нангин шүтөөнэй дэргэдэ" гэһэн номынь Совет засагай түрүүшын жэлнүүдтэ хэблэгдэһэн байгаа, удаань хилын саана болон манай орондо дахинаа барлагдаһан юм. Энэ ном мүнөөшье олоной һонирхол татадаг.

Г.Ц. Цыбиков ородой мэдээжэ зүүн зүг шэнжэлэгшэдэй тоодо оронхой. 1902 онһоо Владивостогой Зүүн зүгэй дээдэ һургуулиин лектор болобо. 1906 онһоо энэ дээдэ һургуулида монгол хэлэнэй профессорэй тушаал гүйсэдхэбэ. 1917 он болотор энэ дээдэ һургуулида хүдэлөө. Эндэ хүдэлхэ үедөө тэрэ ном дээрээ хүдэлхэһөө гадна, Буддын шажанай гүн ухаанай "Лам-рим чэн-по" гэжэ судлалые монгол хэлэндэ оршуулһан, "Түбэд хэлэ шудалхын тула туһаламжа" гаргуулһан байгаа. "И.А. Подгорбунскиин "Ород-монгол-буряад толи" гэһэн ном тухай һанамжа" бэшээ һэн. А.М. Позднеевэй "Монгол уран зохёолой түүхэдэ лекци” гэһэн хүдэлмэриие Г.Ц. Цыбиков монгол хэлэндэ оршуулһан юм. "Монгол хэлэ бодотоор шудалхын тула туһаламжа" гэһэн Г.Ц. Цыбиковэй монгол хэлэнэй ном 1907, 1909, 1915 онуудта гурба дахин барлагдаа бэлэй. "Энэ номынь XIX болон XX зуун жэлнүүдэй элитэ ехэ монголшо эрдэмтэдэй зохёолнуудтай нэгэ зэргэдэ табигдаха ёһотой" гэжэ Б.Я. Владимирцов тэмдэглээ һэн.

Владивостогһоо Г.Ц. Цыбиков хүршэ Хитад болон Монгол оронууд руу дүрбэ дахин аяншалга хэһэн юм. Тэрэ Монголдо, Буряадта, Түбэдтэ буддын шажанай түүхэ, үзэл сурталые гүнзэгыгөөр шэнжэлһэн юм. Г.Ц. Цыбиков "Забайкалиин буряад хасаг сэрэг" гэһэн түүхэтэ очерк, "Монголой очерк", "Зүүн буряад-монголнуудай гал гуламтадаа шүтэлгэ", "Сагаалган", "Буряад-монголнуудай бөө мүргэл", "Монгол, Хитад худар хэгдэһэн аяншалганууд тухай замай тэмдэглэлнүүд" гэһэн түүхын этнографиин зохёолнуудые бэшэһэн байгаа.

1917 ондо хубисхалай болоходо, Гомбожаб Цыбиков нютагаа бусажа ерээ һэн. 1917-1930 онуудта тэрэ Буряад орондо (Агада, Улаан-Үдэдэ), Эрхүүдэ эрдэм ухаанай, багшын ажал ябуулһан байгаа. Тэрэ Буряадай эрдэмэй хороониие байгуулагшадай нэгэн, 1924-1928 онуудта тэрэ хорооной эрдэмэй секретарь, 1928-1930 онуудта Эрхүүгэй ехэ һургуулиин профессор байһан юм.

Зүүн зүгые шэнжэлһэн элитэ ехэ эрдэмтэ, суута аяншалагша Гомбожаб Цыбиков 1930 ондо наһа баража, Урда-Ага нютагтаа хүдөөлүүлэгдээ һэн.

БАЗАР БАРАДИН

Суута эрдэмтэ, ниитын ажал ябуулагша, уран зохёолшо Бараадиин Базар хадаа анхан Түгнэ нютагһаа Ага зөөжэ ошоһон сагаангуудай угай Хуягтын (Бороншуугай) Бараадиин бүлэдэ бар жэлдэ (1878 он) Ага-Хангил нютагта түрэһэн намтартай. Бороншуугай Бараадитан гэжэ дунда шадалтай айлайхи байһан гэхэ. Базар арбан нэгэн хүүгэдэй ахань байгаа. Тэрэ Агын дүрбэн классай приходско һургуули эрхимээр дүүргээд, 1891 ондо Шэтэ хотын гурбан класстай училищида ороо һэн. Энэ һургуулида гурбан жэлэй туршада һураад, гүйсэд дүүргээгүй байхадань, Санкт-Петербург хотодо Петр Бадмаевай эмхидхэһэн гимназида буряад хүбүүдые абажа захалһан юм. 17 наһатай Базар Барадин Цэбээн Жамцарано нүхэртэеэ хамта энэ һургуулида оробо. Оройдоол 40-өөд хүбүүд абтаһан байгаа. Гимназиин 7 класс дүүргээд байтарынь, һурагшадта хэрээһэ зүүлгэхэ гэһэн идхамжын хүдэлмэри хэгдэжэ эхилбэ, тиихэдэнь огто арсаһан Базар Барадин, Цэбээн Жамцарано мэтын томошог болоһон шабинарынь һургуулияа хаяжа, нютагаа бусаһан юм.

Гэртээ ерээд, элдэб янзын ажал хэжэ байтараа, 1900 ондо Агын нэгэ наймааша буряад баянай оршуулагша боложо, Германи, Швейцари, Итали, Франци гэхэ мэтэ оронуудаар түрүүшынхиеэ ябалсаба. Һүүлдэ Цэбээн нүхэртэеэ хамта оюутан болоод ябахадаашье, зунай амаралтын үедэ Сибириин ород хүпеэсүүдэй оршуулагша боложо, Баруун Европоор нэгэнтэ бэшэ харгылалсаһан байдаг. Энэньшье ойлгосотой: нэгэдэхеэр, һуража ябаһан зондо зэд хэрэгтэй, хоёрдохёор, хари хэлэ шудалха хэрэгтэнь сэгнэшэгүй аша туһатай. Иимэһээл Б.Барадин, Ц.Жамцарано гэгшэд англи, француз, немец хэлэнүүдые һайн мэдэхэ байгаа.

Бороншуугай Бараадитан һуури сагаангууд байһан юм гэхэ. Могойтоһоо баруулжаа Ага руу ородог Жэбхээһэн голой Ута–Хүндын адагта зуһадаг, Догойн баруугаар ородог Үлэнтэ горхоной Үхэгтэ гэжэ газарта үбэлжэдэг байһан ха.

«Манай аба Бороншуу Бараади гээшэ Добёорной ахай гэгдэдэг, бүлэгһөө суглаанда ябадаг һэн. Монгол бэшэгтэй байгаа. Шадалтай айл байһан юм. Минии мэдээ ороходо, гушаад адуутай, табяад үхэртэй, далаад гү, али наяад хонитой байгаа. Үбһэнэй машинатай аад, колхоз болоходо, тэрэнээ үгөө һэн. Хулааг баян гэгдээгүй юм», – гэжэ Базарай дүү Жамьян 1982 ондо хэлэһэн байдаг.

Бараади эсэгэнь болон Норжомо эхэнь үхибүүдтээ һургуули һудар олгохые оролдодог түрүү үзэлтэй хүнүүд байгаа. «Базарнай эрдэмтэй хүн болохо даа, харин Түдэб Шэрнин хоёрнай модошо дархашуул болоно бэзэ. Должин ашамнай гоёор дууладаг», – гэжэ ехэл хүхилдэдэг һэн. Үхибүүдээ бага балшар наһанһаань хуушан монгол үзэгтэ һургадаг байгаа. Эсэгэнь Базарайнгаа амжалтаар ехэл баярлаха, «юушье гамнахагүйб, һурахал байха» гэдэг бэлэй. Дугар, Бальжимаа болон бусад дүүнэрээ Базар үзэг бэшэгтэ һургаа һэн ха.

17-той Базар Шулуутай нютагай Сэбээнэй Хандаматай танилсажа, гэр бүлэ болоо һэн. Дандар, Дабаа (Аюур) гэжэ нэрэтэй хүбүүдтэй болоһон байгаа. Дабаа мүн лэ залуугаар гэр бүлэ болоһон юм. Сэбэгэй Пагма (Мадюу) тэрэнэй һамган болоһон гэхэ.

1902 ондо Базар Барадин Цэбээн Жамцарано хоёр Санкт-Петербург дахин ошожо, ехэ һургуулиин юридическэ факультедтэ түрүүн оробо. Һүүлдэнь зүүн зүгэй хэлэнүүдэй факультет шэлэжэ, томо мэргэжэлтэд болохо үнэн харгыдаа гараһан түүхэтэй. Эндэ һуража байхадань, тэдэ хоёрто ородой суута эрдэмтэд-академигүүд С.Ф.Ольденбург, Ф.И.Щербатской, монголшо-профессорнүүд В.Л.Котвич, А.Д.Руднев, Г.И.Рамстедт, Д.А.Клеменц гэгшэд саг үргэлжэ хэлэшэгүй ехэ туһа хүргэдэг байгаа. Оюун бэлигынь сэгнэхэдээл тиигээ бшуу!

1905-1907 онуудаар Ородой Эрдэмэй академиин даабаряар Б.Барадин буряад мүргэлшэнэй хубсаһа үмдөөд, Монголой үргэн тала губяар, Хитадай болон Түбэдэй үндэр хада уулануудаар мандаһан олон тоото дасан хиидүүдээр аяншалаа. Бусажа ерээд хэблэһэн хүдэлмэринүүд сооһоонь «Миларайбын сам», «Түбэдэй зүүн хойто зүгүүдээр (1905-1907) аяншалһан тухай замай тэмдэглэлнүүд» гэһэн бүтээлнүүдынь үндэрөөр сэгнэгдэжэ, Пржевальскиин нэрэмжэтэ шанда хүртэһэн байха юм.

Б.Барадин 1908 онһоо 1917 он болотор Петербургын ехэ һургуулиин зүүн хэлэнүүдэй факультедтэ профессорэй нэрэ зэргэтэйгээр ажаллаа.

1917-1923 онуудта Агын хоёрдохи шатын һургуулида багшалаа. 1923 ондо шэнэ байгуулагдаһан Бурят-Монголой АССР-эй арадай гэгээрэлэй комиссараар баталагдаһан байна. Удаань Буряадай соёлой эрдэм-шэнжэлэлгын хүреэлэнгэй директорээр томилогдоо. Энэ хүреэлэнгэй хэлэ бэшэгэй таһагые даагшаар ажаллажа байтараа, 1937 ондо хардуулан тушаагдаад, бусажа ерээгүй.

Б. Барадинай түрэл арадаа гэгээрүүлэн болбосоруулхын тулада хэһэн, бүтээһэн ажал хүдэлмэри айхабтар ехэ байһаниинь мүнөө элирэн тобойжо харагдана. Түүхэ, домог, хэлэ бэшэг, уран зохёол, ёһо заншал, шажан мүргэл, һуудал байдал, эрдэм шудалалга, соёл гэгээрэл - алишье үндэһэн асуудал абажа харахада, профессор Базар Барадинай хүдэлмэриие дурдангүй гарахын аргагүй бшуу. Хурса бодол, холын хараа, үргэн дэлисэ, нэрэ хүндэ, угсаата арадаймнай хуби заяан – эдэ мэтэ шэнжэ шанарнууд Базар Барадинай ажабайдалайнь зам харгытай танилсахадаа, манай зүрхэ сэдьхэл омогорхуулна.

Суута багша, эрдэмтэ, ниитын ажал ябуулагша, уран зохёолшо, аяншалагша Базар Барадинай хэһэн, бүтээһэн хүдэлмэри үргэн олониитэдэ хүсэд дүүрэнээр хүргэгдөөгүй байһаар. Тиин тэрэнэй хэһэн эрдэмэй ажал хэрэгүүдые, ниитын ажал ябуулгануудые, зохёол бүтээлнүүдые Буряадай Эрдэмэй түбэй хүдэлмэрилэгшэдэй бүридхэжэ, олониитэдэ элирүүлэн түхөөжэ байһаниинь һайшаалтай ...

ЦЭБЭЭН ЖАМЦАРАНО

Цэбээн Жамцаранович Жамцарано 1881 ондо Агын аймагай Һүдэнтэ нютагта дунда шадалтай айлай бүлэдэ түрэһэн байгаа. Аба эжын буянгаар балшар багаһаа һонор ухаатай, урагшаа эрмэлзэһэн хүбүүн байһан юм.

1890-1891 онуудта Шэтэ хотын гурбан классай училищида һураба. Тиин Санкт-Петербургда үмсын һургуулида һураһан байгаа. 1898-1901 онуудта Эрхүүгэй багшын семинарида һуража гараад, Агын приходско училищиин багшаар ажаллаа.

Нютагай зоной дэмжэлгэтэй Б .Барадин Ц. Жамцарано хоёр 1902 ондо академик Ольденбургын туһаламжаар Санкт-Петербургын ехэ һургуулида һурахаяа ороһон юм. Тэндэ һуража эхилхэдээ, ниитын байдал шэнжэлхэ хүдэлмэреэ эдэбхижүүлһэн байгаа.

1903 онһоо Ц. Жамцарано арадай аман зохёол суглуулха талаар ехэ ажал ябуулжа эхилээ һэн. Ехэ һургуулида һуража байха үедөө Буряад, гадаада Монгол оронуудаар аман зохёол суглуулха аяншалгада ябаа. 1907 ондо тэрэ һургуулияа дүүргэжэ, тэндээ монгол хэлэнэй багшаар ажаллаба.

1909-1910 онуудта Үбэр-Монголоор, 1911 ондо Онон голоор, 1912 ондо Орхон нютагаар эрдэм-шэнжэлэлгын аяншалга хээ һэн. 1911 онһоо Цэбээн Жамцарано Монгол орондо ажаллажа эхилһэн юм. Үргөө хотодохи Россиин консульстводо зүбшэлэгшөөр, Монголой засаг түрэдэ зүбшэлэгшөөр хүдэлөө һэн. Эрдэм һургуулиин болон гэгээрэлэй асуудалнуудаар аша туһатай ажал хэһэн байгаа. 1917 он болотор Ц. Жамцарано Монголдо ажаллахадаа, эрдэм-шэнжэлэлгынгээ хүдэлмэри бүри эршэдхэбэ.

1917 ондо Буряад орондоо бусажа ерээд, ниитын ажалда хабаадажа эхилээ һэн. Бүгэдэ буряадуудай Дээдэ-Үдэдэ үнгэргэгдэһэн IV хуралдаанда хабаадажа, үндэһэтэнэй түб хорооной түрүүлэгшээр һунгагдаа бэлэй. 1919-1920 онуудта Эрхүүгэй ехэ һургуулиин нээгдэхэдэнь, Ц. Жамцарано профессорээр хүдэлһэн байгаа. 1920 онһоо Коминтернын Алас Дурнын секретариадай зууршалагшаар Монгол орондо эхилһэн Арадай хубисхалай хүдэлөөндэ хабаадаба. Энэл оной декабрь һарада Монголой Арадай намай I-дэхи хуралдаанда хабаадажа, тэрэнэй гэшүүн болоо һэн. Арадай намай түрүүшын Программа зохёолсогшодой нэгэниинь болоо һэн.

1921 ондо Коминтернын Конгресстэ Монголой Арадай хубисхалта намай түлөөлэгшэ боложо хабаадаа. Арадай хубисхалай илаһанай удаа арадай засагай дотоодын хэрэгүүдэй сайдай орлогшоор хүдэлбэ. Эрдэм-шэнжэлэлгын хүреэлэнгые байгуулха хэрэгтэ ехэ туһа хүргөө һэн. Хүреэлэнгэй эрдэмтэ секретаряар ажаллаа. Монгол гүрэнэй түрүүшын Конституци бэшэлсэһэн алдартай.

1923-1925 онуудта энэ намай хиналтын комиссиин түрүүлэгшээр хүдэлһэн байгаа. 1932-1937 онуудта тэрэ Ленинградтахи Дурна зүгые шэнжэлгын дээдэ һургуулида ажаллаһан юм. СССР-эй Эрдэмэй академи Ц.Ж. Жамцараногой алдар габьяае үндэрөөр сэгнэжэ, "XVII зуун жэлдэхи Монголой угай бэшэгүүд" гэһэн номыень хараада абажа, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй докторой нэрэ зэргэ 1936 ондо олгоһон байгаа. Тиигэжэ Ц. Жамцарано хадаа буряадууд сооһоо түрүүлэн эрдэмэй түрүүшын доктор болоһон хүн гээшэ.

1937 ондо тэрэ хардуулан тушаагдаад, бусажа ерээгүй.

Буряад арадай аман зохёол шэнжэлгын үндэһэ һуури табигша Цэбээн Жамцараногой монгол туургата арадуудай соёл болбосоролые хүгжөөхэ хэрэттэ оруулһан хубитань айхабтар ехэ юм. Мүнөө Улаан-Үдэ, Улаан-Баатар, Санкт-Петербург хотонуудтахи эрдэмэй түбүүдтэ Ц. Жамцараногой саарһа дансануудые шэнжэлхэ хүдэлмэри ябуулагдана.

Эндэ бидэ Ц. Жамцараногой бэшэжэ абаһан үльгэрнүүдые дурдаха байнабди: хори буряадуудай нютаг хэлэн дээрэ - "Мэньелтэ мэргэн", "Хаан Хашигта мэргэн", "Хэйдэр мэргэн", "Долоолин лугаа", "Долоодой үбгэн", "Намуудай хаан", "Шэбэлтэ мэргэн", "Сазуунай үбгэн", "Түмэр болдор", "Шир Ширьелтэ мэргэн", "Ерэлдэй мэргэн", "Лодой мэргэн", "Болод Хуурай хүбүүн"; эхирэд-булгадай нютаг хэлээр – "Абай Гэсэр хүбүүн", "Аламжа мэргэн", "Алтан Сэгсэй хүбүүн", "Айдуурай мэргэн", "Буха хара хүбүүн", "Ирэнсэй үбгэн ба Унтан дуурай", "Ха Ошор хүбүүн", "Энжэн Хара хүбүүн", "Алтан Шагай мэргэн", "Асуудар мэргэн хүбүүн", "Буралдай Богдо хаан", "Шоно баатар", "Тэбдэг мэргэн хүбүүн" ...

ҺУРАЛСАЛ, ХҮМҮҮЖҮҮЛГЫН ЗАЛУУРШАД

ЖАМЦАРАН РАДНАБАЗАРОН 1905 ондо Агын тойрогой мүнөөнэй Дулдаргын районой Табтаанай нютагта түрэһэн байгаа. Жамцаран Агын училищида һураа, 1922 ондо профессор Г.Ц. Цыбиковэй хүтэлбэри доро багшанарай курсануудые дүүргээ һэн. Энээнэй һүүлээр нэгэ хэды саг соо багшалһан, уданшьегүй комсомолой хүдэлмэридэ дэбжүүлэгдэһэн байгаа. 1924 ондо ВЛКСМ-эй ЦК-гай дурадхалаар Монгол ошожо, ревсомолдо 4 жэл соо хүдэлбэ. 1929 ондо Ж. Раднабазарон Коминтернын эльгээлтээр уласхоорондын ленинскэ һургуулида һурахаар эльгээгдээ һэн. Хоёр жэлэй һургуули дүүргээд, Улаан-Үдэдэ хүдэлхөөр эльгээгдэбэ. Марксистско-ленинскэ сударнуудые оршуулһан, редакцилан найруулһан байгаа.

1933-1937 онуудта Жамцаран Раднабазарон Буряад-Монголой соёлой эрдэм-шэнжэлэлгын хүреэлэнгэй директорээр хүдэлбэ. Эндэ хүдэлхэ үедөө тэрэ эрдэм шэнжэлэлгын ехэ хүдэлмэри хэһэн, марксистско-ленинскэ сударнуудые оршуулһан байгаа. Буряад арадай аман зохёолнуудые, түрэл арадайнгаа түүхын материалнуудые ехээр суглуулаа һэн ха. Эрдэмэй номой сан байгуулха, хэблэлэй ажал ябуулгые һайжаруулха, республикын аймагуудаар экспедицинүүдые эмхидхэжэ, Буряадай, Хяагтын хизаар нютагаа шэнжэлгын музейнүүдые байгуулха талаар ехэ ажал ябуулаа һэн.

1936 ондо Ж. Раднабазарон Буряад-Монголой АССР-эй делегациин бүридэлдэ орожо, Москва ошоод, парти, правительствын хүтэлбэрилэгшэдтэй уулзалгада хабаадаба. Тиихэдээ тонно хахадай ашаанай машинаар шагнагдажа, тэрэнээ түрэл Табтаанай нютагтаа бэлэглэһэн юм.

1937 ондо Ж. Раднабазарон хардуулан тушаагдаа һэн. 1938 ондо саазалуулагдаа. 1957 ондо гэм зэмэнь сагааруулагдаһан байгаа.

БАЗАР ВАНЧИКОВ 1902 ондо Урда-Ага нютагта олон үхибүүтэй Данжинай Базарай бүлэдэ түрэһэн юм. Хэды хүндэ хүшэр байгаашье һаань, һуралсажа шадаһан байгаа. 1923 онһоо хуби заяагаа һониной хүдэлмэритэй холбожо, Шэтын типографида үзэг холбогшоор ажаллаба.

30-аад онуудай эхиндэ Ванчиков "Эрдэм ба шажан" гэжэ һэдхүүлдэ литературна хүдэлмэрилэгшөөр, редакторай орлогшоор ажаллаһан байгаа.

1931 ондо Б. Ванчиков "Буряад-Монголой үнэн" һониной редакторай орлогшоор, 1935 ондо тус һониной редактораар томилогдоо һэн. 1936 ондо Буряад-Монголой делегациин бүридэлдэ орожо, Москва ошоходоо, парти правительствын хүтэлбэрилэгшэдтэй уулзахадаа, шагналда хүртэһэн байгаа.

1937 оной һүүл багта һониной редакцида партийна суглаан боложо, Базар Ванчиковай ажал ябуулгые зүбшэн хэлсээ һэн. Энэ суглаан дээрэ бүхы юумэн уридшалан хараалагдаһанай ёһоор үнгэрбэ. Гансал редакторай орлогшо Жамьян Балданжабон Базар Ванчиковые дэмжээ һэн ха. Тиигээшье һаа, Б. Ванчиков партиһаа гаргагдаба. Балданжабон "Бурят-Монгольская правда" һониндо эрид шангаар шүүмжэлэгдээ һэн.

Энэ үедэ "Буряад-Монголой үнэн" һониной таһагуудые даагшад Ж.Жамсаранова (Жамцарано – Пилунова), Д.Доржин гэгшэд хойно хойноһоо тушаагдажа хаагдаад байба. 1938 оной январь һарада Б.Ванчиков тушаагдаа һэн. Ербановай, Доржиевай, Дампилоной, Ванчиковай редакцилгаар 10 мянган хэһэгээр хэблэгдэжэ гаргагдаһан Сталинска Конституциие оршуулхадаа, монгол шажан мүргэлэй үгэнүүдые үлүүсэ ехээр оруулаа гэжэ гэршэлэгшэ Ц. гэгшэ 1938 оной мартын 28-да үгэһэн баримта мэдээн соогоо гэмнээ һэн. Тиихэдэнь марксис удхань балартана гэжэ зааһан байгаа. Эдэ бүхы гэмнэлгэнүүдыень Ванчиков буруушаагаа һэн.

Б. Ванчиков 10 жэлээр эрхэеэ хаһагдажа, Колыма руу сүлэгдэхэдөө бусажа ерээгүй. 1956 ондо Базар Ванчиковай хэрэг сүм сагааруулагдаһан байгаа.

ЛОДОН ЛИНХОВОИН 1901 ондо Агын тойрогой Могойтын районой Үльдэргэ нютагта түрэһэн намтартай. 9 наһатайдаа Лодон Ага тосхоной һургуулида һурахаяа оробо, уданшьегүй һургуулинь училищи болгогдоо һэн. 1918 ондо Агада буряад-монгол хэлэнэй багшанарые бэлдэхэ курсанууд нээгдэһэн байгаа. Залуу багшанар, аха классуудай һурагшад иишэ ерэбэ. 1918-1920 онуудта Ага һуурин бүхы Буряадай соёл-гэгээрэлэй түб болоо һэн. Багшанарай курсануудта һураһанайнгаа һүүлээр үдэшэндөө тэдэнэр концерт табидаг, шүлэгүүдые сээжэлдэдэг, арадай дуунуудые дууладаг, ёохор наададаг байгаа.

Гоё һайхан хоолойтой, актёрой бэлиг шадабаритай Лодон Линховоин артист болобогүй. Багшанарай курсануудые дүүргэгшэд хойшодоо ёһотойл арадай багшанар боложо, хүндэтэ нэрэ зэргэнүүдтэ хүртэһэн, үндэр хайра шагналнуудаар урмашуулагдаһан байгаа. Эдэнэй дунда Лодон Линховоевич Линховоин ороо һэн.

Лодон багша 1920 онһоо Ага-Хангилай эхин һургуулиие даагшаар хүдэлжэ захалба. Удаань Агын 9 жэлэй һургуулида хүдэлбэ. 1930 ондо Ага-Хангилда коммуна эмхидхэхыень тэрэниие эльгээгээ бэлэй. Тиихэ үедэ Агын олонхи нютагуудта хамтын ажахынууд байгуулагдажа байгаа. Коммуна болон колхозуудые эмхидхэлшэд олоной хэрэгтэ хоро хүргэбэ гэжэ худал хуурмаг үгэ хүүр тараагдаа һэн. Лодон Линховоиной гэмнэгдэжэ байхадань, Баира болон Зэбэ гэжэ нэрэтэй басагадынь наһа бараба. 1932 ондо Линховоин сагааруулагдажа табигдаа һэн. Энээнэй һүүлээр тэрэ Дээдэ-Үдэ ерэжэ, Монголрабфагта багшалжа эхилбэ. 1935 ондо БМАССР-эй Арадай Гэгээрэлэй комиссариат тэрэниие Хэжэнгын дунда һургуулиин һуралсалай талые даагшаар эльгээбэ. 1937 ондо республикын түрүү багшанарай тоодо оруулагдажа, тэрэ Москва ба Ленинград экскурсяар эльгээгдээ һэн.

1937 оной зун гэнтэ контрреволюционно, панмонголис эмхидэ хабаадаба гэжэ гэмнэн, бусад багшанарай тоодо тэрэниие ажалһаань гаргажархиһан байгаа. 1938 ондо шорон түрмэдэ хаагдаба. 1940 оной эхиндэ гэмгүй байһанайнгаа түлөө сүлөөлэгдөө һэн. Тиин жэл хахадай туршада багшанарай мэргэжэл дээшэлүүлгын институдта хүдэлжэ үрдеэдүй байтарынь дайн эхилбэ. Тэрэ сэрэгэй албанда татагдажа, элдэб частьнуудта алба хээ бэлэй.

Дайнай һүүлээр гэртээ бусажа ерэбэ. 1946 ондо Рыгжидмаа һамганиинь наһа бараба. Лодон Линховоевич Ленинградай багшын дээдэ һургуули дүүргэһэн Долгор Базаровна Базаржаповатай хамжаа һэн. Энэ бүлэ Зэдын аймагай Бургалтайн, Оронгын дунда һургуулинуудта багшалба. Суута артистнар Лхасаран Лодонович болон Вера Дашиевна хоёройнгоо үхибүүдые харалсан ажаһууһан юм. Айхабтар орёо хүшэр зам гаталаашье һаа, Лодон багша сүхэршэгүй зоригтой, зохёохы ухаан бодолтой, бэлигтэй бэрхэ ниитын ажал ябуулагша байһанаа харуулаа бэлэй.

АНАНДА АЮРЗАНАЙН 1903 ондо Ага нютагта түрэһэн байгаа. Тэрэнэй эсэгэ Аюрзана Цэбээнов яһала эрдэм һургуулитай, түрүү үзэлтэй хүн байһан юм. Нэршүүгэй уезднэ училищида һураһан юм гэхэ. Цэбээновтэнэй бүлэ 9 хүбүүтэй байгаа. Бултадаа эрдэм һургуули хээ һэн. Сагаан-Шулуутайдаа эхин һургуули дүүргээд, Ананда Агын училищида һурахаяа оробо.

Агын училищиин дэргэдэ хоёр жэлэй багшанарай курс дүүргээд, Ананда Аюрзанайн 1920 ондо Догойн эхин һургуулида багшалжа, ажалайнгаа намтар эхилээ һэн. Удаань Хойто-Агын һургуулида багшалба. 1923 ондо Мухар-Шэбэрэй аймагай Түгнын Хотогор нютагта багшалхаар эльгээгдээ һэн.

30-дахи онуудта Улаан-Үдэдэ дүүрэн дунда һургуулинуудта, Монгол-рабфагта А.Аюрзанайн багшалһан юм. Рабфагай партийна үүрэй секретариин уялгануудые дүүргэһэн байгаа. Энэ хадаа партиин зэргэнүүдые арюудхан сэбэрлэлгын эхин үе байһан юм. Гэм зэмэгүй багшанарые хамгаалһанайнгаа түлөө, энэ һургуулида "дайсан харша этэгээдүүдые" далдалан халхалһанайнгаа түлөө Ананда Аюрзанаевич 1933 оной май һарада ВКП(б)-гэй зэргэһээ гаргагдаа һэн. Бэрхэшээл түбэгүүдтэ ороошье һаа, үнэн хэрэгэй түлөө тэмсэлээ үргэлжэлүүлжэ ябаһан байгаа. Монголрабфагһаа гараха баатай болобо. Хяагтада, Боохондо багшалаа һэн. 1937 ондо Боохоной багшын һургуулида багшалжа байха үедөө Ананда Аюрзанайн аттестаци амжалтатайгаар гаража, дунда һургуулиин багшын нэрэ зэргэ олгогдоо бэлэй. Энэнь тэрээндэ үндэр сэгнэлтэ байһан юм.

Хойшодоо А. Аюрзанайн Хурамхаанда багшалһан, Гэгээрэлэй министерствэдэ, Багшанарай мэргэжэл дээшэлүүлхэ институдта ажаллаһан байгаа, тиихэдээ сугтаа хүдэлһэн нүхэдтөө хүндэтэй бэлэй. Аюрзанайн 14 жэл соо Хурамхаанда багшалаа, һуралсалай талые даагшаар, дунда һургуулиин директорээр хүдэлөө. Баргажанай гол, Хурамхаан, тэндэхи хүнүүд тухайнь дулаанаар дурсажа ябадаг һэн.

Ананда Аюрзанайн Гэгээрэлэй министерствэдэ инспекторээр удаан саг соо хүдэлөө. Тиихэдээ республикынгаа бүхы аймагуудаар ябадаг, шалгадаг байгаа. Һурагшадые һургаха, хүмүүжүүлхэ хэрэгые һайжаруулгада тэрэнэй оруулһан хубита айхабтар ехэ. Олон багшанарай ажалай дүй дүршэлые согсолһон байгаа. Тиигэжэ эрдэмтэдтэй, мэдээжэ багшанартай хамта хэдэн учебник зохёоһон юм. 1948 ондо М.Н.Имехеновтэй хамта 4-дэхи класста үзэхэ "Уншаха ном" зохёогоо һэн. Багша Д.Р. Бадмаеватай хамта 3-дахи класста үзэхэ "Буряад хэлэн" гэһэн учебник барлуулаа бэлэй. В.Б.Махатовтай хамта 7-дохи класста үзэхэ "Буряад литературын хрестомати" хэблүүлбэ. Б.Б. Батоевтой хамта 4-8-дахи классуудта үзэхэ "Буряад хэлэн” гэһэн учебник гаргуулаа һэн. Олон номуудынь хэдэ дахин хэблэгдэдэг байгаа.

А.А. Аюрзанайн аша үрэ ехэтэй ажал ябуулга үндэрөөр сэгнэгдээ һэн. Тэрээндэ "Буряадай АССР-эй габьяата багша", "РСФСР-эй габьяата багша" гэһэн хүндэтэ нэрэ зэргэнүүд олгогдонхой.

Багша-методист Ананда Аюрзанайн ургажа ябаа залуу үетэниие һурган хүмүүжүүлхын тула асари ехэ ажал ябуулһан хүн гээшэ.

ДОНДОГ ДУГАР-ЖАБОН (1903-1974) Агын тойрогой Зугаалай нютагта түрэһэн юм. Түрэл нютагтаа эхин һургуули, удаань Агын долоон жэлэй һургуули дүүргээ һэн. Энээнэй һүүлээр багшын ажал ябуулгань эхилбэ. 1923 ондо Хэжэнгын хушуунай Ород-Тарбагатайн эхин һургуулиие даагшаар хүдэлөө һэн. Багшын ажалай ехэ дүй дүршэлтэй болоһон хойноо Д.Дугар-Жабон Улаан-Үдын багшын мэргэжэлэй һургуули, багшын дээдэ һургуули дүүргэһэн байгаа.

Захааминай аймагай арадай гэгээрэлэй таһагые даагшаар хүдэлбэ. Буряадай АССР-эй Арадай гэгээрэлэй министерствэдэ түрэл хэлэеэ зааха талаар методистаар, инспекторээр удаан саг соо ажаллаа һэн. Тэрэ элитэ мэдээжэ багша-методист, багша-һурган хүмүүжүүлэгшэ байһан юм. Һургуулинуудта тэрэниие хүлеэжэ ядан угтадаг бэлэй. Багшанарай мэргэжэл дээшэлүүлгын институдта, һургуулинуудта хүдэлхэдөө, залуу багшанарые – буряад хэлэнэй багшанарые һурган бэлдэлгэдэ ехэ хубитаяа оруулһан хүн.

Д. Дугар-Жабон һуралсалай ном сударнуудай редактораар Буряадай номой хэблэлдэ хүдэлхэдөө, багшын ажал ябуулгатай таһаршагүй холбоотой байһан юм.

Дондог Дугар-Жабоной "Буряад хэлэнэй грамматика" удаан саг соо түрэлхи хэлээр эрхим ном сударнуудай тоодо орожо, училищинуудта шудалагдадаг байгаа. Һургуулинууд болон училищинуудта һуралсалай туһаламжа болгогдожо дурадхагдаһан "Сложно үгэнүүд ба сложно мэдүүлэлнүүд" гэһэн тэрэнэй хүдэлмэри үндэрөөр сэгнэгдэдэг һэн. Багшын дээдэ һургуулиин, Эрхүүгэй ехэ һургуулиин буряад таһагай оюутад дээрэ дурсагдаһан грамматика үзэдэг байгаа. Буряад хэлэнэй талаар тэрэнэй учебнигүүд республикын номой хэблэлээр 20 гаран дахин барлагдаа һэн. Т.А.Бертагаевтай, М.Н.Имехеновтэй хамта Дугар-Жабон "Буряад хэлээр уншаха ном" хэблэлдэ бэлдээ бэлэй.

Гадна Дондог Дугар-Жабон литературын, арифметикын, географиин ном сударнуудые ородһоо буряад хэлэндэ оршуулаа һэн. А.С.Пушкинай, М.Ю.Лермонтовэй, мүн бусадай поэмэнүүдые, шүлэгүүдые һайнаар оршуулжа, уншаха номуудта оруулдаг байгаа.

Д.Д. Дугар-Жабон – республикын "Знание" бүлгэмэй, Гэгээрэлэй министерствын һуралсалай – туһаламжын зүблэлэй гэшүүн. Тэрэ БМАССР-эй һургуулинуудай габьяата багша, Россиин Федерациин арадай гэгээрэлэй отличник гэһэн үндэр нэрэ зэргэнүүдтэ хүртэһэн юм.

Наһанайнгаа нүхэртэй хамта тэрэ 6 үхибүүдые хүмүүжүүлээ һэн. Тэдэнь бултадаа дээдэ һургуулитай, эрдэм, соёлой элдэб һалбаринуудта хүдэлдэг. Нэгэ басаганиинь Мексикын ехэ һургуулиин ород хэлэ, литературын кафедрые даагшаар ажалладаг байна. Дугар-Жабоной наһанай нүхэр – Боохон нютагъаа уг гарбалтай Полина Григорьевна бүхы наһаяа багшын ажалда, залуу үетэниие хүмүүжүүлгэдэ зорюулһан юм. Һургуулида ород хэлэ заадаг, ород хэлээр һуралсалай заабариин номуудые бэшэдэг һэн.

ДУГАР МИЖИДОН (1909-1994) Агын тойрогой Шандали нютагта түрэһэн юм. Шандалиин эхин шатын, Агын долоон жэлэй һургуулинуудта, Буряад-Монголой багшын мэргэжэлэй һургуулида һураһан намтартай. Багшын мэргэжэлэй һургуули дүүргэһэнэйнгээ һүүлээр арадай гэгээрэлдэ ажаллажа эхилбэ. 1933 ондо Онгосооной эхин һургуулиие даагшаар томилогдоо һэн. Хоёр жэлэй үнгэрхэдэ, БМАССР-эй арадай Гэгээрэлэй комиссариадта инспекторээр хүдэлхөөр уригдаба. Удаань Улаан-Үдын багшын һургуулида буряад-монгол хэлэнэй багшаар хүдэлһэн юм.

1938 ондо республикын буряад һургуулинуудта учебнигүүд болон һуралсалай туһаламжануудые бэлдэхэ талаар Дугар Мижидондо олон жэлэй, үрэ түгэс хүдэлмэриин эхин табигдаа һэн. Энэ жэлдэ тэрэ түрүүшынгээ "Үзэглэл" лата үзэг дээрэ гаргуулаа бэлэй. Хойто жэлдэнь буряад хэлэ бэшэгэй ород алфавидта оролгодо зорюулжа, түрүүшын методическа туһаламжа хэблүүлбэ.

1942 ондо Д. Мижидон армиин албанда татагдаа һэн. Эрхүүдэ сэрэгэй политическэ училищи, Дивизионно станцида "Выстрел" гэжэ курса дүүргээд, 1943 оной һүүл багта фронт мордоо һэн. Автоматчигуудай ротын командирай алба хэһэн часть Корсунь-Шевченковскэ тулалдаанда хабаадаба, удаань Урда Украинын хото, тосхонуудые сүлөөлэлсэбэ. Һүүлээрнь Яссо-Кишиневой байлдаанда хам оролсобо. Дугар Мижидон Германиин эшээн - ниислэл хото тээшэ асари ехэ добтолгодо оролсоо һэн. 1945 оной апрелиин 24-дэ болоһон шуһата байлдаануудай нэгэндэ Дугар Мижитович хүндөөр шархатаа бэлэй. 11 һара соо госпитальнуудта хэбтэжэ, орёо хүндэ операци гурба дахин хүүлэбэшье, хүлөө тайруулха баатай болоо һэн. Эрэмдэг болоод бусажа ерэбэшье, зоригоо мохоогүй, иимэл табисууртай байхадаа, хэндэ гомдохо голхорхобши даа. Тэрэ эрэлхэг зоригтой хүн байгаа. Улаан Одоной, Эсэгэ Ороноо Хамгаалгын дайнай I болон II шатын орденуудаар, олон медаляар шагнагдаа һэн.

1946 оной хабар Д. Мижидон Буряад-Монголой номой хэблэлдэ һуралсалай туһаламжын ном сударай редактораар хүдэлжэ оробо. Энэ талаар яһала дүршэлтэй байгаа. Эндэ 50-яад жэлдэ хүдэлхэдөө, 40 гаран учебник болон һуралсалай туһаламжын ном судар гаргуулаа һэн. Хэдэн үеын буряад үхибүүд тэрэнэй үзэглэлнүүдээр, уншаха номуудаар һуралсаһан байха. Тэрэнэй учебнигүүд, методическа туһаламжанууд 1-дэхиһээ 10-дахи классуудай һурагшадта зорюулагдаһан байгаа. Тэдэнь гоё һайханаар шэмэглэгдэнхэй һэн.

Үнэн шударгы ажалайнгаа түлөө партиин, дайнай ба ажалай ветеран Д.М. Мижидон гүрэн түрын үндэр хайра шагналнуудта хүртэнхэй. РСФСР-эй болон Буряадай АССР-эй Верховно Соведүүдэй Президиумэй, СССР-эй Соёлой министерствын, Госкомиздадай болон соёлой хүдэлмэрилэгшэдэй профсоюзай ЦК-гай Хүндэлэлэй грамотануудаар, мүн "СССР-эй хэблэлэй отличник", "РСФСР-эй арадай гэгээрэлэй отличник" гэһэн тэмдэгүүдээр шагнагдаа һэн. 1957 онһоо СССР-эй Һэдхүүлшэдэй холбооной гэшүүн Дугар Мижитович "РСФСР-эй болон Буряадай АССР-эй соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ" гэһэн үндэр нэрэ зэргэнүүдтэ хүртэһэн байгаа.

Наһанайнь нүхэр Долгор Баировна Буряадай оперо болон баледэй театрай оёдолой цехтэ модельерээр, оёдолшоноор ажаллаһан юм. Ехэ хүбүүн Зоригтонь сэрэгэй һургуули дүүргэһэн. Одхон хүбүүн Арсаланиинь техническэ эрдэмэй доктор, профессор, ВСГТУ-да хүдэлдэг.

БАДМА-БАЗАР НАМСАРАЙН (1912-2001) Агын тойрогой Хуни нютагта түрэһэн юм. 1924 ондо Хойто-Агын эхин һургуули дүүргээд, Агын хоёр шататай һургуулида һурахаяа ороо һэн. Амжалтатайгаар тэрэнээ дүүргэһэнэйнгээ һүүлээр Шандалида, Табтаанайда, Согто-Хангилда багшалһан юм. Гэбэшье наһанайнгаа ехэнхи хубиие Һүдэнтэдөө багшалһан, һуралсалай талые даагшаар, директорээр хүдэлһэн байгаа.

45 жэл соо буряад хэлэ болон литературын багшаар ажаллаад, пенсидэ гараа һэн. Ага һууринда ерээд байха үедөө Агын дасанай хубарагуудта хуушан монгол хэлэ заадаг байгаа. "Россиин эрдэм һуралсалай отличник" гэһэн хүндэтэй тэмдэгээр шагнагдаа һэн.

Б.Б.Намсарайн 1930 онһоо шүлэгүүдые бэшэжэ эхилээ һэн. Һүдэнтэдэ "Булаг" гэжэ уран зохёолой кружок эмхидхэгдэһэн юм. Тэрэнэй шабинарай дунда һэдхүүлшэд, уран зохёолшод бии: Д-Н. Цырендашиев, Ц-Д. Цымпилон, Б-Д. Батоев, Ш-Х. Базарсадаева, Р. Рабжуев, В. Намсараев болон бусад.

Б.Б. Намсарайн "Булаг", "Алтаргана", "Хүлэг хээр", "Онтохонууд", "Сагаалган" болон бусад номуудай автор юм. Тэрэнэй олон очеркнууд, статьянууд буряад арадай соёлой ба гэгээрэлэй асуудалнуудта, тэрэнэй ёһо заншалнуудта зорюулагданхай. Б.Б. Намсараевай ехэ архив үлэнхэй. Тус архивыень шэнжэлхэ гээшэ шабинарайнь, багшанарайнь, шэнжэлэгшэдэй уялга болоно.

Россиин габьяата багша Бадма-Базар Намсарайн Россиин Федерациин Уран зохёолшодой холбооной, Һэдхүүлшэдэй холбооной гэшүүн мүн. Ороной орден, медальнуудаар шагнагдаа һэн. Буряадай Һуралсалай болон эрдэм ухаанай министерствын дэмжэлгээр Свердловскын киностудиин режиссер Барас Халзановай буулгаһан "Багша" гэжэ баримтата фильм соо Агын наһажаал багшын ажаябадалай түүхэ айхабтар һонирхолтой, угаа баян юм.

Санжижаб Санданова һамгантаяа хамта 7 үхибүүдые үндылгэжэ, ехэ болгоо һэн. 6 ашанар, 4 гушанар Намсараевай угые үргэлжэлүүлдэг юм. Эдэнэй зариманиинь эсэгынгээ, үбгэ эсэгынгээ мүрөөр дабшаба. Намсараевтанай багшын стаж 100 гаран жэл болонхой. Владимир хүбүүниинь уран зохёолшо, поэт юм. Баярынь биологиин эрдэмэй доктор, профессор болонхой. Цыдылма гэжэ бага басаганиинь хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидадай нэрэ зэргэдэ хүртэнхэй.

Бата-Мүнхэ ЖИГЖИТОВ