БАЙГАЛ ТУХАЙ

С. Ильинэй гэрэл зураг

Ази түбиин тэгэн дунда тооной бии болоһон газар дэлхэйн гайхамшагта үзэгдэл гээд манай Байгал далайе нэрлэдэг.

Байгалай ута 639 км., эгээл үргэн газартаа 79,4 км., эгээ нарин газартаа 25 км. болодог. Уһанайнь нюруу 33199,2 дүрбэлжэн км. Талмай эзэлдэг хэмжүүрээрээ дэлхэйн зарим ехэ ехэ нуурнуудһаа багашье һаа, тэдээн соогоо эгээл гүнзэгынь гээд шэнжэлэгдэһэн байдаг. Байгалай гүнзэгынь 1737 метр болодог. Энэл гүнзэгынгөө ашаар айхабтар ехэ уһанай нөөсэтэй. Дэлхэй дээрэ нэгэн доро иимэ ехээр сугларһан сэбэр уһан хаанашье үгы юм. Уһанайнь нөөсэ 23 мянган дүрбэлжэн километр гэхэ гү, али дэлхэйн дабһагүй арюун уһанай дарасын табанайнь нэгэ хубиие эзэлнэ.

С. Конечныхын гэрэл зураг

Байгалай уһанай нюруу гадаада далайн нюрууһаа 454 м. дээрэ, тиихэдээ оёорынь эгээл гүнзэгы газартаа далайн нюрууһаа 1300 м. доро байдаг.

Байгал далайн тунгалаг уһан ехэдээл һаа 13 градус хүрэтэр бүлеэсэдэг. Январь һарада нуур тогтодог. Харин июнь һарын эхеэр мүльһэнһөө сүлөөрдэг. Тэрэ 22 олтирогтой. Эгээл томонь 74 километр утатай Ольхон юм (нютаг зон Ойхон гэжэ нэрлэдэг).

Байгал шадарай дайда нарата сэлмэг үдэрнүүдээр баян юм.

Байгал далайда 336 гол горход шудхан ородог. Тэдэнэй олонхинь Буряадай дэбисхэр дээгүүр урдан гарана. Үргэн голнуудыень нэрлэе: Сэлэнгэ, Баргажан, Дээдэ-Ангар, Турка. Тиихэдэ оройдоол нэгэ мүрэн — Ангар далайһаа урдан гарадаг.

Байгал далаймнай гансашье хэмжүүрээрээ, гүнзэгыгөөрөө бэшэ, мүн баялигаараа бүхы дэлхэйдэ мэдээжэ юм.

С. Ильинэй гэрэл зураг

Ургамалай болон амитанай аймагуудаар далай тон баян. Жэшээнь, 1800 гаран янзын ургамалнууд болон амитад үзэгдэдэг. Ондоо иимэ баян нуурнууд дэлхэй дээрэ үгы шахуу юм. Жэл бүри эрдэмтэд шэнэ шэнэ түхэлнүүдые нээдэг. Байгал шадар хоёр заповедник тогтоогдонхой: Баргажанай ба Байгалай. Гурбан зуугаад түрэлэй шубууд зуһадаг, зариманиинь үбэлжэдэг.

Байгалые тойроһон хада ууланууд ашагта малтамалнуудаар баян, амидаралта халуун, хүйтэн аршаан булагуудшье элбэг байха. Тиихэдэ ургамалай, ан амитадай аймаг тооложо барахаар бэшэл даа.

Манай дайдын урданай түүхэ мүн лэ Байгалтай нягта холбоотой. Ородуудай энээн тойрон бии болоһонһоо хойшо хаанта засаг Байгалай оршон тойрон нютагуудые сүлэлгын газар болгоһон гэжэ мэдээжэ. Тиигэжэ Росси гүрэнэй эгээл бэрхэ, эгээл эрдэмтэй, эгээл һүбэлгэн хүнүүдынь иишэ сүлэгдэжэ, Буряад дайдын али болохо хүгжэлтэдэ горитойхон нүлөө үзүүлһэн байха. Эндээ гэжэ хэлэхэдэ, Байгал шадар эгээл түрүүшын ородууд 1643 ондо бии болоһон гээд баримтанууд бии. Тиихэдээ Илимскэ хэрэмһээ Курбат Ивановой ударидалга доро хасагууд, промышленнигууд Байгал ерэжэ, Ойхон арал хүрэһэн гэдэг.

С. Ильинэй гэрэл зураг

«Байкал», «Горячинск», «Аршаан» — эдэ гурбан курортдо амархада болоно. Тиихэдэ «Максимиха», «Байкальский прибой», «Байкал», «Прибайкальская», «Маломорская» гэһэн турбаазанууд аяншалагшадые урина.

СССР-эй Эрдэмэй Академиин (мүнөө Россиин) Сибириин таһагта мэдэлтэй лимнологическа эрдэм-шэнжэлэлгын хүреэлэн хадаа имагтал Байгал далайн байгаалиие шэнжэлдэг юм.

Байгал шадарай тайга ан гүрөөлөөр баян . Жэшээлбэл, эндэ булган, хэрмэн, баабгай, хандагай, буга, бодон гахай, үнэгэн, шоно гэхэ мэтэ ан арьяатан амидардаг юм.

Буряадаймнай арад зон Байгалаараа омогорходог, Байгалаа гамнадаг, шүлэг дуунуудтаа магтан түүрээжэ байдаг юм.

Николай ШАБАЕВ


<< гэдэргээ гаршаг саашаа >>