БАЙГАЛАЙ ЗАГАҺАД

Хадарин

Байгалда 45 янзын загаһад амидардаг. Нэн түрүүн ямар загаһад бэ гээд тоолобол: омоли, тоһон жараахай, хилмэ, сагаан загаһан, үгышье һаа Кабанскын буряадууд һэлбэрүүһэн гэдэг, ялаагана, алгана, сурхай, хадарин, гутаар, хаб загаһан болон бусад. Эндэ даб дээрээ мэдээжэ, олзоборидо ородог загаһад нэрлэгдэбэ.

Байгалай эгээл мэдээжэ амитад болбол суута омоли болон хаб загаhан гээшэ. Дабhатай далайн уhанда амидардаг эдэ амитад ямар аргаар дабhагүй нуурта үдэбэ гээшэб гэhэн асуудалда эрдэмтэд мүнөөшье болотор харюу бэдэрhээр лэ байна. Байгал далайда тоhон жараахай загаhан (голомянка) ажамидардаг. Энэ загаhан xaшарhагүй, доторынь нэбтэ харагдажа байдаг. Загаhад гансал түрьhэ хаяжа үдэдэг, харин тоhон жараахай загаhан жараахай түрэдэг. Яахадаа тиинэ гээшэб?

Тоһон жараахай уһанай гүнзэгыдэ байрладаг, тиихэдээ оёортонь хүрэдэггүй. 18-20 см. ута, хашарһагүй, томо толгойтой, гэдэһэндээ ута, үргэн һэрбээтэй нэбтэ харагдажа байдаг загаһан. Үдэхэдөө бусад загаһад шэнги түрьһэ хаядаггүй, жэлдээ хоёр дахин (хабартаа, зундаа) хюурһалдаг гэхэ гү, али жэжэхэн амиды загаһахануудые гаргадаг байха юм.

Бусад загаһадһаа омоли, һэлбэрүүһэн, хадарин, гутаар, хилмэ Байгалда булюу удха шанартай. Эдэ загаһад хоорондоо янза янзаараа илгардаг. Жэшээнь, ганса сагаан загаһан хэдэн янзын байдаг, зариманиинь Байгал соогоо түрьһэеэ хаядаг, бэшэниинь далай руу шудхажа ородог голнуудые үгсэжэ гарадаг байха юм.

Хаб загаһан

Байгал болон Зүүн Сибириин гол горходто байрладаг хара хадарин, мүн гансал Байгал соо амидардаг сагаан хадарин гэхэ мэтэ хоёр янзын хадарин байдаг юм. Хилмэ далайн гүйхэн газараар шудхажа ородог томо голнуудай адагаар байха. Тэдэ голнуудай адаг багаар лэ түрьһэеэ хаядаг. Байгал соохи хилмэнүүдэй томонуудынь 60-80 кг хүрэтэр шэгнүүртэй дайралдадаг.

Гутаар мүн лэ хоёр янзын байдаг. Байгал тойроһон гол горходой юрын гутаар, тиихэдэ томо, Байгалай гутаар гэжэ бии.

Эндэ нэрлэгдэһэн загаһадай бусадынь Байгалай гүйхэн уһатай булан тохойнуудаар байрладаг. Гансал зунай үедэ, уһанай 10-120 хүрэтэр халахада, холууршье бэшэ, гүйхэн газарнуудые барин һагад, намар болотор таража ошодог.

Байгалай эгээл сэнтэй загаһадай нэгэн омоли гээд мэдээжэ бэзэ. Омоли сагаан загаһадай тоодо ородог. Мүнөө үеын загаһа үйлэдбэрилгэдэ ехэнхидээ 30-40 см утатай, 300-400 гр шэгнүүртэй омоли баригдана. 50 см хүрэтэр ута, 2-4 кг шэгнүүртэй омолинууд үсөөн бэшэ ушарнуудта дайралдадаг байха юм. Омоли түрьһэеэ хаяхаяа Байгалда шудхадаг томо-томо голнуудые үгсэжэ гарадаг, зарим голнуудаар 100 модо хүрэтэр дээшээ гарадаг. Байгалай олон загаһад, тэрэ тоодо омолишье, Хойто Мүльһэтэ далайһаа ерэһэн гээд тоологдодог.

Мүн лэ Хойто Мүльһэтэ далайһаа ерэһэшүүлэй тоодо хаб загаһан оролсодог, тэндэхи хаб загаһантай тон адли юм. Һуурин, тосхонуудһаа, хүнүүдэй замһаа холуур хаб загаһан үдэсэтэй, олон бэеэ хүсэһэн хаб загаһан 90-130 кг шэгнүүртэй байдаг.

Николай ШАБАЕВ