БАЙГАЛТАЙ ТАНИЛСАЛГЫН ХУУДАҺАН

Гэрэл зураг: Вячеслав Урбазаев

• Байгал – Зүүн Сибириин урда, хойто широтагай 520 27,51 ба зүүн долготагай 1030 42,51 ба хойто широтагай 550 46,31 мүн зүүн долготагай 1090 57,51 хоорондо оршодог дабһагүй сэбэр уһатай нуур.

• Балтиин далайн нюрууһаа дээшэ 454,55 м.,

• Номгон далайн нюрууһаа дээшэ 455,7 м., тиихэдэ Байгалай оёорынь Дэлхэйн уһанай нюрууһаа дээшэ 1 181 метртэ оршодог.

• Байгалай хотогорой уһаар дүүрэжэ эхилһэн сагһаа хойшо 20 – 25 миллион жэлнүүд үнгэрөө.

• Эгээл үргэн газартаа 79 км. болодог.

• Нуурай утань 636 км.

• Уһанайнь нюруугай талмай (олтирогуудтайгаа) 31 500 дүрбэлжэн км.

• Эрье зубшаад 2000 км. болодог.

• Олтирогуудай эрье зубшаад 139,2 км. болохо.

• Эгээ гүнзэгы газартаа 1 637 м., тиихэдэ Ижимей хушуунай хажууда 1 642 м. болодог юм.

Гэрэл зураг: Вячеслав Урбазаев

• Байгалай шулуун үлгы 3 хотогор боложо хубаардаг – Хойто, Дунда ба Урда.

• Хойто хотогорой дунда зэргын гүнзэгы (Э. М. Колокольцевагай мэдээгээр) 576 м.,

• Дунда хотогорой дунда зэргын гүнзэгы – 854 м.,

• Урда хотогорой дунда зэргын гүнзэгы – 843 м. болодог.

• Бүхыдөө Байгалай дунда зэргын гүнзэгы (Э. М. Колокольцевагай мэдээгээр) 731 м. болодог юм.

• 23 000 гурбалжан хэмжээнэй километр (кубическэ) уһан Байгалай хотогор соо байдаг.

• Байгал дээрэ 174 хушуунууд (мыс) бии (И. Д. Черскийн мэдээгээр).

• О. Г. Гусевай 1990 оной мэдээгээр Байгал дээрэ 26 ольтирогууд бии.

• Байгалай эгээл ехэ тохойнууд (залив) гэбэл: Баргажанай – 791 дүрбэлжэн километр; Чивыркуйска – 268 дүрб. км.; Провал – 197 дүрб. км.

• Шудхадаг гол горходойнь тоо И. Д. Черскын мэдээгээр 336, О. Г. Гусевай мэдээгээр 544.

Гэрэл зураг: Вячеслав Урбазаев

• Зундаа далайн уһанай эгээл ехэ дулааниинь +16 градуста хүрэдэг, үбэлдөө — 4,20 болодог юм.

• Уһан гүйхэн газартаа эгээл ехээр халахадаа +23 градуста хүрэдэг.

• Байгал дээрэ эгээл дулаан газарынь – Песчана гэжэ эрьенүүдээр дутуу хаагдаһан нуурай хуби (бухта), эндэ жэлэй дунда зэргын агаарай байдал +0,40 болодог.

• Байгал дээрэ бүхэли жэлэй туршада наратай, сэлмэг үе гэбэл:

• хойто бэеээрээ 1 900 – 2 200 час;

• урда бэеэрээ 2 000 – 2 400 час.

• Эрхүүгэй ГЭС-эй барилгын удаа Байгалай нюруу дээшээ 1 м. үргэгдэһэн байха юм.

• Тиигэжэ, тэрэл Эрхүүгэй ГЭС-эй барилгын удаа, Байгалай уһанай нюруу 500 дүрбэлжэн километрээр ехэ болоһон байна.

• Дутуу хаагдаһан эрье шадарай нуурай хубинуудай (бухтануудай) тоо 20 шахуу.

• Хоорондоо дүтэ оршодог бүлэг олтирогуудай (архипелаг) тоо 1.

• Байгалай оёорой хатуу хүрьһэнэй хабтагайнууд (литосферные плиты) бэе бэеһээ жэлэй 1 см. холодон хүдэлжэ байдаг.

• Нуурай хонхор соохи хадын үндэрынь (оёорой зузаан гэжэ болохо) 39-60 км. болодог.


Тулохонов А. К. Би Байгалые шудалнаб/
А. К. Тулохонов, О. А. Екимовская,
А. Н. Бешенцев – Новосибирск: “Наука” хэблэл,
2002, нюур 6 – 7.


<< гэдэргээ гаршаг саашаа >>