БАЙГАЛАЙ ТОДОРХОЙ
БАРИМТАНУУДТАЙ ДАНСА (ПАСПОРТ)

Гэрэл зураг: Вячеслав Урбазаев

НЭРЭ: Байгал – дабһагүй сэбэр уһатай нуур (далай)

НЭГЭ УДХАТАЙ ОНДОО ХЭЛЭНҮҮД ДЭЭРЭ: Ламу (Эвенк хэлэн), Байгаал далай, Байгал далай, Байгал мүрэн, Тенгис далай (Буряад-монгол хэлэн), Бай-Кёль, Бай-Куль (Яхад хэлэн), Ламу – нуур, мүрэн, гол.

ДАЛДА НЭРЭНЬ: Нангин далай, алдарта далай, Сибириин зэндэмэни, Сибириин алдарта нюдэн, Россиин эрдэни (бриллиант), Дэлхэйн эгээ ехэ нуур, Газарай худаг.

ХАЯГ: Түби – Еврази, дэлхэйн хуби – Ази, дайда – Сибирь, гүрэн – Россиин Федераци.

ГАЗАРАЙ ЗУРАГ ДЭЭРЭ: 51⁰ 29¹ – 55⁰ 46¹ х.ш. ба 103⁰ 43¹ – 109⁰ 56¹ з.д.

САГ БОЛЗОР: 25-30 млн. жэл.

НУУРАЙ ШАНАРАЙ БОЛОН ТООГОЙ БАЙДАЛ
ХАРУУЛҺАН БАРИМТА
(ЛИМНИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА):

Гэрэл зураг: Вячеслав Урбазаев

• Уһанай нюруугай талмай – 31 570 дүрбэлжэн км.

• Байгалай уһанай нюруугай талмай шудхадаг голнуудайнгаа нюруутай – 588 092 дүрбэлжэн км. Тэрэ тоодо:

• Россиин дэбисхэр дээрэ – 53,6 хуби

• Монголой дэбисхэр дээрэ – 46,4 хуби

• Нуурай утань – 636 км.

• Эгээ үргэн газараараа (Баргажанай-Адаг һуурин – Онгурен һуурин) – 79,5 км.

• Үргэниинь эгээ нарин газараараа – 25 км.

• Нуур тойрожо эрье зубшаад – 2 100 км.

• Эгээ гүнзэгыдөө – 1 637 м.

• Дунда зэргын гүнзэгы – 758 м.

• Байгалай уһан бүхыдөө (дэлхэйн дабһагүй сэбэр уһанай 20%) – 23 000 (гурбалжан хэмжүүрэй) куб. км.

• Нуурай оёор гадаада далайн уһанай нюрууһаа – 1 183 м.

• Нэмэжэ, хубилжа байдаг оёоройнь зузаан:

• Байгалай урда хажуугаар – 8 500 м.

• Сэлэнгэ мүрэнэй адагта – 700 м.

Гэрэл зураг: Вячеслав Урбазаев

• Байгалай хойто хажуугаар – 4 500 м.

• Нэмэжэ байдаг сагынь – 0, 42 мм./100 жэл (100 жэл соо 0, 42 мм.)

• Секкин хэмжүүрээр уһанайнь сэбэр – 40 м. хүрэтэр.

• Байгалһаа гарадаг уһанай хэмжүүр хубилгаһанай удаа Номгон далайн тэмдэгээр уһанай нюруугай дунда зэргын үндэр – 455,67 м.

• Гарадаг уһанай хэмжүүр хубилгаһанай удаа уһанай нюруугай жэлэй туршада дунда зэргээр хубилалга – 0,94 м., хубилгахаһаа урид – 0,84 м.

• Байгалһаа гарадаг уһанай хэмжүүр хубилгаһанай удаа жэлэй туршада уһанай нюруугай эгээ бага хэмжээндэ хүрэдэг һара – май.

• Хэмжүүр хубилгахаһаа урид – апрель.

• Байгалһаа гарадаг уһанай хэмжүүр хубилгаһанай удаа жэлэй туршада уһанай нюруугай эгээ ехэ хэмжээндэ хүрэдэг һара – октябрь.

• Хэмжүүр хубилгахаһаа урид – сентябрь.

Гэрэл зураг: Вячеслав Урбазаев

• Уһанай нюруугай дулаанай ба хүйтэнэй байдал (температура) нэлэнхы газараараа 0о-һаа (декабрь-январь) +14⁰ – +15⁰ хүрэтэр (август), тохойнууд (залив) ба сорнуудаараа 0⁰-һаа +23⁰ – +24⁰ хүрэтэр.

• Уһанайнь халуун, хүйтэн 0-50 м. гүнзэгыдэ (Байгалай урда хажуу) – +3,8⁰ – 6,5⁰

• Эпишурануудай тоо 0-50 м. гүнзэгыдэ (Байгалай урда хажуу) – нэгэ дүрбэлжэн метртэ 310 – 1 000 шэрхэг.

• Тодорхойлогдоһон талмай дээрэ (энэ ушарта нэгэ дүрбэлжэн метртэ) ажамидардаг эпишурануудай жэлэй дунда зэргын амидын шэгнүүр (биомасса) 0 – 50 м. зузаанда (Байгалай урда хажуу) 5,2 – 11 грамм.

• Агаарай жэлэй дунда зэргын халуун, хүйтэн:

• Байгалай урда хажуу – -0,7⁰ С

• Байгалай дундуур – -1,6⁰ С

• Байгалай хойто хажуу – +3,6⁰ С

• Мүльһэнэй байдал:

• Хүрэдэг сагынь (гүйсэд) – 1877. 12. 14 – 1959. 02. 06

• Хүрэдэг сагынь (дунда зэргээр) – январиин 8-10

• Мүльһэнһөө сүлөөрдэг сагынь (гүйсэд) – 1923. 04. 17 – 1879. 05. 26

• Сүлөөрдэг сагынь (дунда зэргээр) – майн 4-6

Н. М. Пронин тодорхой
баримтануудай данса
(паспорт) бэшэбэ

Байгалай паспорт // Байгалай хаб загаһан: Паспорт ба номуудай нэрэ / РАН. Сибириин таһаг. Хамтын ба шэнжэлэлгын биологиин институт. Согсологшод: И. А. Кутырев, Н. М. Пронин, Л. С. Имехелова, Е. А. Петров, Е. А. Кузьмина. Харюусалгата редакторнууд: Т. П. Добоева, С. Г. Щепин. Улаан-Үдэ, 2006. Нюур 12-13.