БАЙГАЛ ТУХАЙ

Гэрэл зураг: Александр Князев

Байгал хадаа гансашье манай орондо бэшэ, мүн хари гүрэнүүдээр үргэнөөр мэдээжэ юм. Илангаяа һүүлэй 10-20 жэлнүүдэй туршада энэ гайхамшагта нуурта анхарал хандуулга ехэ болоо. 1996 оной декабрь һарада олон тоото эрдэмтэдэй, мэргэжэлтэдэй, ниитын хүдэлөөнүүдэй ашаар Байгал дэлхэйн байгаалиин угай баялиг (наследие) гэжэ “ЮНЕСКЫН" буулгабари дансада (список) оруулагдаһан байгаа. Тэрэ гэһээр энэ нуурые шэнжэлхэ, хамгаалха хүдэлөөнүүдэй түүхэдэ шэнэ хуудаһа нээгдээ гэжэ хэлэмээр.

Байгал тухай ехэ юумэ бэшэгдэнхэй. Тэрэнэй дүрэ үльгэр, домогуудта, уран зохёолдо, баледтэ оронхой. Уран шүлэгшэд Байгалай байгаалиие түүрээн магтадаг, уран зураашад дабтагдашагүй һайхан бүтээлнүүдые зохёодог, гоё һайхан букледүүдые хэблэдэг, гоё һайханаарнь бахаа ханахаяа, сэлмэг сэбэрхэн агаараарнь амилхаяа Байгал тээшэ аяншалагшадай тоо олошорно. Дабтагдашагүй, онсо өөрэ Байгалнай баялигаараа хүн бүхэнэймнай сэдьхэлдэ дүтэ, мандаа хайратай.

Байгал аяар гурбан зуу шахуу жэлнүүд соо эрдэмтэдэй анхарал татажа байна. Тиихэдэ Байгалые шэнжэлгээр гансашье геологиин, географиин, физикын, химиин, биологиин талаар эрдэмтэд бэшэ, мүн түүхэшэд, этнографууд, хэлэ бэшэгэй, гүн ухаанай, археологиин талаар эрдэмтэд хүдэлжэ байдаг юм. Тиимэһээ Байгал тухай эрдэмэйшье, бусадшье талаар үшөө шиидхэхэ асуудалнууд тон олон.

Юрэдөө һонинууд болон һэдхүүлнүүдэй нюурнууд дээгүүр айхабтар ехэ Байгал-Ангарай гидроэнергетическэ барилгануудай байгуулагдаһан, Байкальскын саарһанай (БЦБК), Селенгинскын картоной (СЦКК) хоёр ехэ комбинадуудай ажал ябуулга, мүн Байгалһаа Ангараар уһанай гаралгые тааралдуулга тухай асуудалнууд лэ гол түлэб толилогдоно. Гэбэшье Байгала тухай шиидхэмээр асуудалнууд хоорондоо тон нягта холбоотой, бэе бэенһээ дулдыданги байдаг.

Хэдэн олон жэлнүүдэй туршада Байгал дээрэ үнгэргэгдэжэ байдаг эрдэм-шэнжэлэлгын ба бэдэрэлгын хүдэлмэринүүдэй үндэһөөр Байгал тухай дэлгэрэнгы мэдээсэлнүүд, хэдэн зуугаад статьянууд болон номууд хэблэгдэжэ гаргагданхай. Эдэ номуудынь болон мэдээсэлнүүдынь үргэн олон уншагшадта хүрэнэгүй, тиихэдэ нуур тухай гол мэдээсэлнүүдые үгэжэ боломоор номуудайнь тоо олоншье бэшэ. Тэдэнэй тоодо С. А. Гурулёвай “Байгалай нюусанууд” (1968) ба “Байгал, шинии нэрэдэ юун бии хаб?” (1991), Л. Л. Россолимын “Байгал” (1971), тиихэдэ Г. И. Галазийн “Байгал асуудалнууд болон харюунуудта” (1988) гэһэн номуудые онсолон тэмдэглэмээр.

Нуурай онсо гайхамшагтайнь юуб гэхэдэ, тэрэ бүмбэрсэг дэлхэй дээрэ үниин галабһаа намтартай (25 миллион шахуу жэлнүүдэй туршада байхадаа “хүгшэржэ” байһанай тэмдэгшьегүй, газар дээрэ хэдэн олон нуурнууд үгы болоһон, үгы боложошье байдаг, тиихэдэ Байгал саашадаа, хүнэй тухайлжа боломоор үе соо үгы боложо болохо гээд хараалмаар бэшэ), эгээ гүнзэгы (тон гүнзэгы газараараа 1642 м. болодог), эгээл ехэ нуурнуудай нэгэн (Байгалай уһан дэлхэйн бүхы дабһагүй сэбэр уһанай 20% болодог). Байгал соо 2 630 гаран элдэб түрэлэй амитад болон ургамалнууд тоологдодог, тэдэнэйнь гурбанай хоёр хуби Байгал соогоо бии болоод лэ, тэндээ амидардаг, тиихэдээ ондоо хаанашье ушардаггүй (эндемичны), тиигэжэ элдэб түрэлэй амитад болон ургамалнуудай бии болодог түб, байгаалиин айхабтар ехэ лаборатори болоно. Энэ урданай нуурай оёорто сугларһан бодосууд Түб Азиин хэдэн миллион жэлнүүдэй туршада хубилжа байһан дулаанай ба хүйтэнэй байдал (палеоклимат) тухай мэдээсэлнүүдые хадагалжа байдаг.

Гэрэл зураг: Александр Власов

Байгалай уһанай нюруугай талмай 31 500 дүрбэлжэн хэмжээнэй (квадр.) км., тиихэдэ Байгалай уһан бүхыдөө 23 000 гаран гурбалжан хэмжээнэй (куб.) км. болодог. Байгал – эгээл һайн шанартай уһанай һаба, тиихэдэ тэрэниие буйлуулжа байдаг фабрика болоно. Жэл бүри Байгал 60 гурбалжан хэмжээнэй (куб.) км. тон һайн, шанараараа дабтагдашагүй уһа буйлуулжа байдаг, энээнэйнь удха шанар таһалгаряагүй үргэдэжэ байна. Хоморой гэжэ тоологдодог уһанайнь сэбэр гайхамшагта амитадайнь болон ургамалнуудайнь аймагай ажамидаралаар хангагдадаг. Энэ, орёошье һаа, тон тэнсүүриеэ олонхой тэжээлэй болон бусад харилсаануудай байдалай гансаханшье үе һалгаабал, байгаалиин байдал һандарха.

1642 м. болодог Байгалай гүнзэгы бүмбэрсэг дэлхэйн бусад нуурнуудай дундаһаа гайхамаар илгардаг байха юм. Нуурай дунда зэргын гүнзэгы 730 м. шахуу болодог. Байгалай мүнөөнэй оёор эгээ гүнзэгы газартаа һархагар бодосуудһаа бүридэнэ, тиихэдээ гүнзэгыдэ газарай хүрьһэнэй хатуу хальһанай ган Дэлхэйн океанай нюрууһаа 1 181 м. доро юм.

Нуурай хотогор гурбан хубиһаа бүридэдэг: Хойто, Дунда ба Урда. Уһанайнь эгээ ехэ гүнзэгы Дунда хубидаа юм. Урда хотогорой эгээ ехэ гүнзэгы Переемная Мишиха хоёр голнуудай адагуудай хоорондо,1 432 м. болодог. Хойто хотогорой – 890 м. – Елохин ба Покойники гэжэ хушуунуудай хоорондо, тиихэдээ эгээл гүнзэгы газарнуудынь хотогорой баруун эрье багаар байдаг, ушар юуб гэхэдэ, гүнзэгыдэ газарай хүрьһэнэй хатуу хальһанай гангуудай (тектанических разломов) гол һудалнууд болон нуурай оёор бүрилдүүлһэн газарай хүрьһэнэй эгээ ехээр доошололго тэрэл баруун эрье багаар ушарһан байха юм. Байгал дээрэ 6 ехэ тохойнууд (залив), хори гаран хоёр тээһээ эрьенүүдээр дутуу хаагдаһан нуурай хубинууд (бухты) ба хэдэн сорнууд байха. Эгээ ехэ тохой – 725 дүрб. км. уһанай нюруутай Баргажанай, саашадаа Чивыркуйскэ (270 дүрб. км), Провал (197 дүрб. км.), Посольско (35 дүрб. км.), Черкалов (20 дүрб. км.), Мухар (16 дүрб. км.). Эгээ ехэ сор гэбэл – Дээдэ Ангарын, Хойто-Байгалай пли, тэрэнэй талмай 23 дүрб. км. болодог. Үнэндөө тэрэ зарим газараараа намаглиг болошонхой, тэндэ уһан соо ургадаг ургамалнууд элбэгээр ургашанхай. Уһаар хушагдаһан эгээ ехэ талмайтайнь Посольско сор болоно.

Байгал нууртаа уһаяа туужа, 336 гол горход орожо байдаг. Хура бороогой орохо үедэ эрьеын жалга болон һудалнуудаар уһанай саг зуурын горхонууд боложо урдахадань, тэдэнэй тоо 1 123 хүрэдэг. Гэбэшье энэнь уһа шэнжэлдэг эрдэмэй ёһоор (гидрологическа) лаб тиимэ гэжэ тоологдодоггүй. Ой модо хэтэрхы ехээр отолһон, энээнһээ боложо газар дэлхэйн уларилай бүхыдөө хубилһан ушарһаа боложо 150 шахуу гол горход эсэслэн үгы болоо гэжэ тоологдодог. Тиимэһээ Байгалда мүнөө урданайхида ороходоо үсөөн голнууд шудхажа ороно. Энэнь тон тэды гэжэ лаблагдаагүй, гэбэшье мүнөө үеын газарай зурагуудые, агаарай онгосонуудһаа болон сансарын гүнһөө буулгагдаһан гэрэл зурагуудые хэрэглэн, лаблаха хүдэлмэринүүдые ябуулха зорилго табигданхай.

Нуурта шудхадаг эгээ ехэ голнуудай нэгэн – Сэлэнгэ. Тэрэ жэл бүри шудхажа ородог голнуудай хамтын уһанай 40 хубиие гансаараа оруулжа байдаг юм.

“Байгал” гэжэ үгын бии болоһон ушар ехэ һонирхол үүсхэдэг. Энээндэ мүнөө хүрэтэр тон нэгэ һаналтай харюу үгы юм. “Байгал” – “баян нуур” гэһэн оршуулгатай Бай-Куль (адлишаажа хэлэбэл “Иссык-Куль” – “Дулаан нуур”, “Кара-Куль” – “Хара нуур”) гэжэ үгэһөө гараһан түүрэг хэлэн гээд мүнөө тоологдодог. Энээнһээ гадна энэ үгэ Байгал – “Ехэ гал”, Байгал-Далай – “Ехэ далай-нуур” гэһэн монгол үгэ гээдшье багсаамжалагдадаг.

Гэрэл зураг: Александр Власов

Байгал шадарай дайда олон тоото үндэһэтэн арадай сугларһан газар, арад бүхэн энэ нуурые өөрынгөө хэлэн дээрэ нэрлэдэг байгаа. Жэшээнь, хамнигад Ламу – “далай”, буряадууд – Байгал нуур гээд нэрлэдэг. Мүн энэ үгые Бэй-Хай (Пе-Хай) – “хойто далай” гэһэн хитад үндэһэтэй үгэ гэһэншье бодолнууд бии.

Шулуун зэбсэгтэ шэнэ зуун жэлэй (неолит) һүүлэй үеын, багсаамжалхада, хүрэл зуун жэлэй үедэ ха, эртэ урдын байдал шэнжэлхэ зорилготой малталганууд (археологические раскопки) Байгал шадар курыканууд гэжэ түүрэг хэлэтэй арадууд ажаһуудаг байһан гээд элирүүлһэн байдаг. Тэдэ түүрэгүүдэй болон Енисей шадарай кыргызүүдэй руническэ бэшэлгэтэй байһан юм. Тэдэл энэ нуурта Байгал гэжэ нэрэ түрүүлэн үгэһэн байхадаа болоо. Гэбэшье энэ хабсагай шулуун дээрэ (наскальные) бэшэгдэһэн руническэ бэшэгүүд даб дээрээ уншагдаагүй байһан зандаа.

Байгал шадар ажаһуужа байһан хамнигад (эвенки) Байгалда шудхажа ородог олон тоото гол горхонуудта нэрэнүүдые үгэһэн байдаг, гэбэшье “Байгал” гэжэ үгэ тэдэнэй хэлэндэ үгы, энэ үгэ тэдэнэй түрэл хэлэн бэшэ. Энэ нуур тухай буряадуудай анхан дуулахада, Байгал гэһэн нэрэ үгтэнхэй байһан, тиимэһээ тухайлхада, "Байгал" гэһэн нэрэ ондоо хэлэнһээ ерэһэн болоно.

XҮIII зуун жэлэй һүүлээр Байгалые түрүүшын шэнжэлэгшэд нуурай хотогор гүнзэгыдэ газарай хүрьһэнэй хатуу хальһанай хүсэнүүдэй (тектонические силы) хойшолонгоор бии болоо гээд тобшолол хэнэ. Байгал хадаа дэлхэйн рифтовэ системэтэй суг бии боложо, суг хүгжэжэ эхилһэн Байкальска рифтовэ зонын эгээл урданай, эгээл ехэ, гол үень болоно. Хотогорой “үндэһэнүүдынь” газарай хүрьһэнэй хатуу хальһые (земную кору) бүхыдэнь хубаагаад, дээдэ нэмэргэ руунь (в верхнюю мантию) 50-60 км. гүнзэгыдэ хүрэнэ. Даб дээрээ элирүүлэгдээгүй шалтагаанаар газарай хүрьһэнэй халалгада нүлөөлһэн юрэ бусын үзэгдэлһөө (аномального) боложо газарай хүрьһэнэй хатуу хальһан хөөрэхэдөө хэдэн олон тектоническэ ганталгада асарһан байна. Нэгэ доро халаһан бодос газарай хүрьһэн соогуур иишэ тиишээ тарахадаа, хажуу тээшэнь хахалжа һалгааха хүсэ үгэжэ, урданай байһан ган һэндэжэ, шэнэ ган гаргажа, тэндэнь газарай хүрьһэнэй хатуу хальһан доошолоо, тиигэжэ ехэ жалганууд, хотогорнууд бии болоо, тэрэ тоодо айхабтар ехэ Байгал нуурай хотогор.

Нуурай хотогорой бүрилдэл мүнөөшье хүрэтэр гүйсэд дүүрээгүй. Геофизигүүдэй мэдээгээр Байгалай эрьенүүд бэе бэенһээ холодожо, хотогор жэлэй 2 сантиметрээр үргэдэнэ. Тон тиимээр Африка болон Америкын материгууд, Дундада болон Улаан далайн эрьенүүд бэе бэенһээ холододог.

Нуурай хотогорой бүрилдэл мүнөөшье хүрэтэр үргэлжэлһөөр гэжэ эндэ саг үргэлжэ, жэлэй туршада 2 000 дахин боложо байдаг газарай хүдэлэлгэ гэршэлнэ. Тэдэнь ехэнхи ушартаа һулаханууд, гэбэшье газарай хүдэлэлгые бүридхэлдэ абадаг мэргэжэлтэдтэ (сейсмографы) мэдэгдээд байдаг. 10-12 жэлнүүдэй туршада 12 баллай шкалагаар 5-6 балл хүсэтэй газарай хүдэлөөн нэгэл дахин ушардаг, тиихэдэ 20-23 жэл болоод 7 балл, дээшэшье, хүсэтэй, һандарал ушаруулжа боломоор, ушаруулдагшье шанга хүдэлөөнүүд болодог байна.

1682 ондо 10-10,5 балл хүсэтэйгөөр газарай хүдэлхэдэ Сэлэнгэ мүрэнэй олон һалаата адагай (дельта) хойто хажуугаар 200 дүрбэлжэн км. тухай хуурай газар доошоо унажа, уһанда ороо, тиигэжэ Провал гэжэ тохой бии болоһон байха юм. Мүнөө энэ тохойн гүнзэгынь 3 м. шахуу болодог. Энэ тохой үшөөл эсэслэн бүрилдөөгүй, гэбэшье элһэн далангаар (пересыпь) Байгалһаа таһаранхай шахуу, гурбан гүйхэн хоолойгоор (пролив) лэ холбоотой. Газарай юрэнхы шанар ба байгууламжа шэнжэлдэг (геофизика) мэргэжэлтэдэй бодолоор тон иимээр лэ Посольско Сор ба Черкалов тохой, ехэшье үниин үедэ бэшэ, нэгэ-хоёр мянган жэлнүүдэй саанал бии болоһон байха юм. 1959 ондо 9,5 балл хүсэтэйгөөр газарай хүдэлхэдэ Байгалай оёор дундуураа 15-20 м. доошоо ороо. 1981 оной май-июнь соогуур Байгалай хотогорто хэдэ хэдэн газарай хүдэлөөнүүд ушарһан, тэдэнэй нэгэниинь Хилмэн Хушуун хахад аралай Нижне Изголовье багаар 9 балл хүсэтэй байгаа.

Газарай иимэ хүдэлөөнүүд нуурай гүнзэгын хэмжүүртэ, уһанай нюруугай талмайда, үргэнэйнь хэмжүүртэ (морфометридэ) ехэ нүлөө үзүүлдэг.

Байгалай арадай ажахыда хабаатай удха шанарынь тон ехэ. Һүүлэй жэлнүүд хүрэтэр нуурай уһан цеелюлозно-саарһанай болон нефть буйлуулдаг үйлэдбэринүүдтэ хэрэглэгдэдэг байгаа. Сүүдхын туршада хамта дээрээ 2,5 млн. м3 уһан энэ хэрэгтэ гаргашалагдадаг байһан юм. Гэбэшье эгээл ехээр уһа хэрэглэгшэнь уһанай хүсөөр зайн гал үйлэдбэрилгэ (гидроэнергетика) болодог. 1960-дахи онуудһаа хойшо Байгал Ангар-Енисейн ГЭС-үүдэй уһа хэрэглэмжые гуримшуулжа байха үүргэтэй болонхой. Тиимэһээ нуурай уһанай ехэ, бага бололго бүхы ГЭС-үүдэй хүдэлмэриһөө дулдыдана.

Эрхүүгэй хаамал уһанай һабын дүүргэгдэхэдэ Байгалай уһанай нюруу 1 метрээр дээшээ болоһон, энээнһээ боложо нуурай амита байгаалитай харилсалгын байдалда (экосистеме) ехэ хохидол ушаруулагдаа, тон наринаар тэнсүүриеэ олоһон тэжээлэй һубарил хазагайруулагдаа, нуурай загаһадай нөөсын гол түхэл болохо омолиин һүрэг эрид үсөөрөө. Эрье шадарай үрэжэл һайтай газарнууд, хүдөө ажахын хэрэглэмжын газарнууд, һуурин тосхонууд уһанда абтаа (ороо), оршон тойронхи ойн модондо айхабтар ехэ хохидол ушаруулагдаа.

1980-дахи онуудай һүүлээр, 1990-дэхи онуудай эхеэр ажахын байгуулалтада дээдэ шатын ашаг, үрэ туйлаха зорилготойгоор Байгалай уһанай нюрууе 1 метрһээ дээшэ гаргажа, уһа түлхисын тодорхойлогдоһон хэмһээ (нормальный подпорный уровень – НПУ) хурданаар нэмээгээ. Энэ уһанай түлхисые хурдадхалга ажахынуудта үшөө ехэ хохидол ушаруулна, тиихэдэ нуурай эрьеын угаагдажа нураха ушарнууд олошорно, авто-болон түмэр харгыда хохидол ушаруулагдана. Мүнөө үедэ эрдэмтэдэй ба гүрэнэй зүгһөө Байгалай уһанай нюрууе уһанай хүсөөр зайн гал үйлэдбэрилхэ зорилготой тааралдуулха талаар ехэ хүдэлмэри ябуулагдана.

Нуурай амита байгаалитай харилсалгын байдалда (экосистеме) Байкальска хууха бодос-саарһанай үйлэдбэриин нэгэдэл (комбинат, ЦБК) жэл бүри 60 миллионһоо үлүү м3 үйлэдбэридэ ороһон уһа хаяжа, айхабтар ехэ хохидол ушаруулна, тиигэжэ Байгалай уһа сэбэрлэхэ, шүүбэрилхэ шадалтай тон жэжэхэн амита байгаали (эпишура) – хабшаахай түрэлтэн (рачки) хосорно. Нуурай уһанай бузарлагдаһанһаа боложо Байгалай загаһадай үдэсэ удааржа, тэдэ туража захалаа, мүн лэ иимэ байдалда хаб загаһан оронхой.

Байгалай дэлгэрэнги янзануудай (космополиты) һэлгэдэг эндээл бии болодог, амидардаг, ондоо тээ хаанашье ушардаггүй жэжэ амитад (эндемичные организмы) үгы болоно. Бүхы амита байгаалитай харилсалгын гуримда хубилалтанууд болоно.

Нуурай уһанай суглардаг бүхы газарта байгаали хамгаалгын хэмжээ ябуулгануудые бэелүүлээгүй һаа, Байгалые аршалха, хамгаалха гээшэ бүтэхэгүй. Байгалай шиидхэхэ асуудалнуудай бии бололго хүдэлмэриин хүсэнүүдэй (производительные силы) хурдан түргэнөөр хүгжэлгөөр тодорхойлогдоһон, тиихэдэ Байгал тойронхи байгаалиин баялигуудые ашаглажа эхилһэн 1950-дахи, 1960-дахи онууд руу үндэһөөрөө ошоно. Байгал тойронхи дайдые ажахы эрхилэлгэдэ хэрэглэжэ эхилһэнэй хойшолонгууд үшөө тэрэ үедэ байгаалиин хубинуудые бүхэли болгоһон зарим холбоонуудай доошололгодо үзэгдэжэ эхилээ, энэнь Байгалай асуудалнуудаар халуун арсалдаануудые үүсхэһэн байха юм. Эгээл түрүүлэн эрдэмтэд, мэргэжэлтэд, уран зохёолшод ба ниитэ эмхинүүд эдэ арсалдаануудта, үгэ хэлэлгэнүүдтэ оролсоо. Эдэ үгэ хэлэлгэнүүд соо Байгал болон тэрэ шадарай байгаалиин баялигууд тон үнэтэй, дабтагдашагүй һайхан, баян, байгаалиин гайхамшагта зүйл, тэдэниие зүб мүрөөр ашаглалга ба арьбажуулга гээшэл гол арга нүхэсэл болохо ёһотой гээд хэлэгдэнэ. Нуур шадарай ба тэрээндэ эгээл ехээр нүлөөлдэг дайда хадаа байгаалиин баялигуудые уһа голнуудые, ой хамгаалха ба ариг сэбэрэй талаар дээшэлүүлэгдэһэн эрилтэнүүдтэй ажахы эрхилэлгэдэ хэрэглэлгын тусхай гуримтай газар (зона особого режима) гэжэ онсологдохо ёһотой.

Байгалые тойроод байгаалиин баялигуудые тэрэ зандань байлгаха ба нарин бодолготойгоор хэрэглэхэ зорилготой 1969 оной январиин 21-дэ СССР-эй Министрнүүдэй Соведэй “Байгал нуурай байгаалиин баялигуудые тэрэ зандань байлгаха ба нарин бодолготойгоор хэрэглэхэ тухай” 52-дохи дугаарай Тогтоол абтаһан юм.

РСФСР-эй Министрнүүдэй Совет 1969 оной февралиин 26-най Байгал нуурта болон тэрэнэй оршондо байгаали ашаглалгын тусхай гурим байгуулха тухай 117-дохи дугаарай Тогтоол абаһан, тиихэдэ КПСС-эй ЦК-гай, СССР-эй Министрнүүдэй Соведэй “Байгалай, мүн тэрэнэй оршонхи байгаалиие зүб мүрөөр ашаглалгын ба арьбажуулгын нэмэлтэ хэмжээ ябуулганууд тухай” 1971 оной июниин 16-най 391-дэхи дугаарай Тогтоол абтаһан байгаа.

Мүн тиимэл удхатай 679-дэхи дугаарай Тогтоол 1977 оной июлиин 21-дэ абтана. Удаань, эдэ хэмжээ ябуулгануудайнгаа 1987-1995 онуудай туршада хүсэндөө байлгые хараалһан 434-дэхи дугаарай Тогтоол 1987 оной апрелиин 13-да абана. Эндэнь тусхай комиссинуудые байгуулха, энэ хэрэгтэ мүнгэ һомололго эмхидхэхэ тухай хэлэгдэһэн байха юм.

Экономикын харилсаануудые үндэһөөрнь хубилгаһан 90-дэхи онуудай үедэ эдэ бүхы тогтоолнуудайнь хүсэн буураа. Тиибэшье “Байгалай асуудалнуудаар Правительствын комисси тухай” гэһэн Россиин Федерациин Правительствын 1992 оной декабриин 18-най Тогтоолые дүүргэлтэ болгон Правительствын комисси 1992 ондо байгуулагдаа.

Россиин Президентын 1994 оной февралиин 4-нэй 23-дахи дугаарай Зарлигаар Байгал шадарай дайдые хамгаалха зорилгонууд Россиин Федерациин Гүрэнэй хүгжэлтын гол шэглэлнүүдэй тоодо оруулагдаа һэн.

Правительствын дансануудһаа гадуур Байгал тойроод һэльбэн шэнэлэлгын Бүхэдэлхэйн банкын дүнгэлтэ доро уласхоорондын шэнжэлгэнүүд эгдэһээр байгаа.

Эдэ болон бусад хэмжээ ябуулганууд Байгал нуурые аршалан хамгаалха, тэрэл сэбэр зандань хойто үеынхидтөө дамжууха хэрэгтэ туһатай байха гэһэн найдал байна.

Молотов В. С. Буряадай сэбэр уһанууд
/ В. С. Молотов, Б. Б, Шайбонов,
А. Н. Денисова болон бусад. Улаан-Үдэ, 1997, нюур 74-81.