ЭНЭ ҺОНИРХОЛТОЙ

Гэрэл зураг: Вячеслав Урбазаев

Байгал – манай дэлхэй дээрэ гайхамшагта үзэгдэл. Тэрэнэй амита юртэмсэдэ дэлхэйн дабһагүй сэбэр уһанай амитадай бүхы гол түхэл маягууд ороно. Нютагжаһан янзануудайнгаа тоогоор Байгал газарай хүн зоной ажаһуудалай газарһаа холо оршодог Шэнэ Зеланди, Галапагосско олтирогууд, Мадагаскар гэгшэдһээ булюу байхаһаа бэшэ, халташье дутуу бэшэ.

Нуурай амитадай болон ургамалай аймагай дабтагдашагүй ушар шэнэ түхэл, янзануудай бии бололгын айхабтар хурдан ябадалтай холбоотой. Амита байгаалиин янзануудай бии болодог газарнуудай түбүүдэй байдаг тухай һургаалай ёһоор (Ч. Дарвин, А. Вавилов) Байгалые амитадай янза бүриин бүлэгүүдэй бии болодог түб, байгаалиин лаборатори ба шэнэ түхэл, янзануудай бии болодог түб гээд тооложо болохо.

Байгал мүн лэ эгээл дээдын шанартай дабһагүй сэбэр уһанай фабрика ба тэрэниие хадагалжа байдаг айхабтар ехэ һаба гээшэ. Нуур соо дэлхэйн дабһагүй сэбэр уһанай табанай нэгэ хуби, тиихэдэ манай ороной – табанай дүрбэн хуби сугларанхай. Байгалай уһые жэл бүри 60 км3 шанарайнгаа талаар дабтагдашагүй уһан һэльбэн шэнэдхэжэ байдаг, тэрэнэй удха шанар таһалгаряагүй дээшэлнэ. Уһанайнь шанар Байгалай амитадай болон ургамалай гайхамшагта аймагай ажамидаралһаа нүхэсэлтэй.

“БАЙГАЛ” ГЭЖЭ НЭРЫН БИИ БОЛОҺОН ТУХАЙ

Гэрэл зураг: Вячеслав Урбазаев

Байгал өөрын, онсо илгарһан байгаалитай. Эндэ, Сибиириин тэг дунда жэлэй туршада наратай үдэрнүүдэй тоо Хара далай шадарай эмнэлгын болон амаралгын газарнуудайхида ороходоо булюу.

“Байгал” гэжэ үгын бии болоһон ушар ехэ һонирхол үүсхэдэг. Энээндэ мүнөө хүрэтэр тон нэгэ һаналтай харюу үгы юм. “Байгал” – “баян нуур” гэһэн оршуулгатай Бай-Куль (адлишаажа хэлэбэл “Иссык-Куль” – “Дулаан нуур”, “Кара-Куль” – “Хара нуур”) гэжэ үгэһөө гараһан түүрэг хэлэн гээд мүнөө тоологдодог. Энээнһээ гадна энэ үгэ Байгал – “Ехэ гал”, Байгал-Далай – “Ехэ далай-нуур” гэһэн монгол үгэ гээдшье багсаамжалагдадаг.

Байгал шадарай дайда олон тоото үндэһэтэн арадай сугларһан газар, арад бүхэн энэ нуурые өөрынгөө хэлэн дээрэ нэрлэдэг байгаа. Жэшээнь, хамнигад Ламу – “далай”, буряадууд – Байгал нуур гээд нэрлэдэг. Мүн энэ үгые Бэй-Хай (Пе-Хай) – “хойто далай” гэһэн хитад үндэһэтэй үгэ гэһэншье бодолнууд бии.

Шулуун зэбсэгтэ шэнэ зуун жэлэй (неолит) һүүлэй үеын, багсаамжалхада хүрэл зуун жэлэй үедэ ха, эртэ урдын байдал шэнжэлхэ зорилготой малталганууд (археологические раскопки) Байгал шадар курыканууд гэжэ түүрэг хэлэтэй арадууд ажаһуудаг байһан гээд элирүүлһэн байдаг. Тэдэ түүрэгүүдэй болон Енисей шадарай кыргызүүдэй руническэ бэшэлгэтэй байһан юм. Тэдэл энэ нуурта Байгал гэжэ нэрэ түрүүлэн үгэһэн байхадаа болоо. Гэбэшье энэ хабсагай шулуун дээрэ (наскальные) бэшэгдэһэн руническэ бэшэгүүд даб дээрээ уншагдаагүй байһан зандаа.

Байгал шадар ажаһуужа байһан хамнигад (эвенки) Байгалда шудхажа ородог олон тоото гол горхонуудта нэрэнүүдые үгэһэн байдаг, гэбэшье “Байгал” гэжэ үгэ тэдэнэй хэлэндэ үгы, энэ үгэ тэдэнэй түрэл хэлэн бэшэ. Байгал нуур гэһэн нэрэ, энээн тухай буряадуудай анхан дуулахада, Байгалда үгтэнхэй байгаа, тиихэдээ, эдэ үгэнүүдээрнь тухайлхада, тэдээн соонь энэ “нуур” гэһэн мэдээсэл үгтэнхэй байгаа, тиимэһээ Байгалай нэрэ ондоо хэлэнһээ ерэһэн болоно.

БАЙГАЛ ХЭДЫТЭЙБ?

Байгал – дэлхэйн эртэ удын нуурнуудай нэгэн. 25-30 миллион жэлнүүдэй саана бии болоһон гээд эрдэмтэд багсаамжалдаг. Мүнөө Байгалда “хүгшэржэ” байһанай тэмдэг үгы, харин һүүлэй үеын шэнжэлгэнүүд Байгалые ургажа байһан океан гэжэ хэлэхэ үндэһэн бии гэжэ харуулна.

БАЙГАЛАЙ ГҮНЗЭГЫ

Дэлхэйн нуурнуудай дунда гүнзэгыгөөрөө түрүүшын һуурида байдаг (1 637 м.) Газар дээрэ оройдоол 6 нуур 500 метрһээ доошо гүнзэгы юм.

БАЙГАЛАЙ УҺАНАЙ НЮРУУГАЙ ТАЛМАЙ

Байгал талмайгаараа дэлхэй дээрэхи нуурнуудай дунда 8-дахи һуури эзэлдэг, дүтэрхылэн хэлэхэдэ Бельгиин эзэлдэг тайлмайтай адли талмай эзэлдэг юм. Байгалай талмай – 31 500 дүрбэлжэн км.

НУУРНУУДАЙ ТАЛМАЙНУУДЫЕ ЗЭРГЭСҮҮЛЖЭ ХАРАБАЛ (Дүрбэлжэн км-рээр):

1. КАСПИИН НУУР 376 000

2. ДЭЭДЭ НУУР (США) 82 400

3. ВИКТОРИЯ (АФРИКА) 68 000

4. ГУРОН (США) 59 600

5. МИЧИГАН (США) 58 100

6. АРАЛЬСКА НУУР 37 100

7. ТАНГАНЬИКА (АФРИКА) 34 000

8. БАЙГАЛ (РОССИ) 31 500

9. НЬЯСА (АФРИКА) 30 800

УҺАНАЙНЬ ХЭМЖҮҮР

Байгал – дэлхэй дээрэ эгээл ехэ дабһагүй сэбэр уһатай нуур. Байгалай уванай хэмжүүр – 23 000 гурбалжан км. (км3). Энэнь Хойто Америкын 5 ехэ нуурнуудай уһанай хамтын хэмжүүрһээ булюу (Дээдэ, Мичиган, Гурон, Ю Эри, Онтарио), тиихэдэ Танганьика нуурай уһанһаа 2 дахин ехэ. Байгалай хотогорто дэлхэйн дабһагүй сэбэр уһанай 20 хуби (%) бии юм.

БАЙГАЛАЙ УҺАН

Байгал – дэлхэй дээрэ эгээл сэбэр уһатай нуур. Энэнь Байгалай амита болон ургамалай аймагай ажамидаралтай тон нягта холбоотой. Жэлэй туршада Байгалда амидардаг жэжэ хабшаахай түрэлтэн уһанай дээдэ захын 50 метрые гурба дахин сэбэрлэхэ аргатай. Байгалай уһан дээшэ доошоо байраараа һэлгэлдэжэ байдаг. Оёоройнь уһан дээдэ уһатайгаа Байгалай хойто хотогорто 225 жэлэй туршада, дунда хотогорто – 132 жэлэй туршада, урда хотогорто – 66 жэлэй туршада һэлгэсэлдэдэг.

ҺОНИРХОЛТОЙ БАРИМТАНУУД

= Байгалда шудхадаг гол мүрэнүүд хамта секундын туршада 1 936 м3 уһа оруулжа байдаг. Энэнь жэлэй туршада 58,75 км3 болодог.

= Хүнэй унда харяахын тула хахал дитр уһан хэрэгтэй гэжэ тоолохо болобол, Байгалай уһан мүнөө бүхы бүмбэрсэг дээрэ ажаһуудаг хүнүүдһээ 10 миллион дахин үлүү хүнүүдэй унда харяаха аргатай.

= Хэрбэеэ дэлхэйн бүхы гол, мүрэнүүд уһаяа Байгалда шудхажа захалаа һаа, тэдэ Байгалай хотогорые жэлэй туршадал дүүргэхэ аргатай гээд тоологдожо гаргагданхай.

= Дэлхэй дээрэхи бүхы хүнүүд, ондоо уһанай гэнтэ үгы болошоо һаа, гансахан Байгалай уһаар 40 жэлэй туршада амидарха аргатай.

= Байгал утаашаа Москва Ленинград хоёрой хоорондохи зайтай адли юм.

= Үдэр бүри ябгалаа һаа, 4 һарын туршада Байгалые тойрожо болохо.

= Байгал шадарай дайда нарата сагайнгаа тоогоор дэлхэй дээрэ Калифорниин удаа хоёрдохи һуурида байдаг. Голоустное гэжэ Байгалай тосхондо жэлэй туршада 2 583 час нарата үдэрнүүд һаа, Урда Пятигорскодо энэнь 2 007 час юм.

= Элһэн тохойһоо холо бэшэхэнэ Дедушка (таабай, үбгэн аба, хүгшэн аба...), Бабушка (тээбии, төөдэй, хүгшэн эжы...), Аша басаган гэһэн нэрэтэй багахан тохойхонууд байдаг – энэ бүхэли бүлэ гээдшье тоолоходо болохо.

= 1904 ондо, Ород-Япон дайнай үедэ, Байгалай мүльһэн дээгүүр түмэр харгы табижа, 65 паровоз, 2 300 ашаатай вагонууд гараһан байха юм. Эдэ бүгэдые Байгалай мүльһэн даагаал даа...

ГАЗАРАЙ ХҮДЭЛЭЛГЭ

Гэрэл зураг: Вячеслав Урбазаев

Байгал дээрэ, тэрэниие тойроод саг үргэлжэ газар хүдэлжэ байдаг. Энээниие жэлэй туршада 2 000 дахин боложо байдаг газарай хүдэлэлгэ гэршэлнэ. Тэдэнь ехэнхи ушартаа һулаханууд, гэбэшье газарай хүдэлэлгые бүридхэлдэ абадаг мэргэжэлтэдтэ (сейсмографы) мэдэгдээд байдаг. 10-12 жэлнүүдэй туршада 12 баллай шкалагаар 5-6 балл хүсэтэй газарай хүдэлөөн нэгэл дахин ушардаг, тиихэдэ 20-23 жэл болоод 7 балл, дээшэшье, хүсэтэй, һандарал ушаруулжа боломоор, ушаруулдагшье шанга хүдэлөөнүүд болодог байна.

1862 ондо 10-10,5 балл хүсэтэйгөөр газарай хүдэлхэдэ Сэлэнгэ мүрэнэй олон һалаата адагай (дельта) хойто хажуугаар 200 дүрбэлжэн км. тухай хуурай газар доошоо унажа, уһанда ороо, тиигэжэ Провал гэжэ тохой бии болоһон байха юм. Мүнөө энэ тохойн гүнзэгынь 3 м. шахуу болодог. Энэ тохой үшөөл эсэслэн бүрилдөөгүй, гэбэшье элһэн далангаар (пересыпь) Байгалһаа таһаранхай шахуу, гурбан гүйхэн хоолойгоор (пролив) лэ холбоотой. Газарай юрэнхы шанар ба байгууламжа шэнжэлдэг (геофизика) мэргэжэлтэдэй бодолоор тон иимээр лэ Посольско Сор ба Черкалов тохой, ехэшье үниин үедэ бэшэ, нэгэ-хоёр мянган жэлнүүдэй саанал бии болоһон байха юм. 1959 ондо 9,5 балл хүсэтэйгөөр газарай хүдэлхэдэ Байгалай оёор дундуураа 15-20 м. доошоо ороо. 1981 оной май-июнь соогуур Байгалай хотогорто хэдэ хэдэн газарай хүдэлөөнүүд ушарһан, тэдэнэй нэгэниинь Хилмэн Хушуун хахад аралай Нижне Изголовье багаар 9 балл хүсэтэй байгаа.

Газарай иимэ хүдэлөөнүүд нуурай гүнзэгын хэмжүүртэ, уһанай нюруугай талмайда, үргэнэйнь хэмжүүртэ (морфометридэ) ехэ нүлөө үзүүлдэг.

БАЙГАЛАЙ ВУЛКАНУУД

Байгал шадар хэдэн мянган жэлнүүдэй саана гаража (хүдэлжэ) байдаг вулканууд байһан гээд эрдэмтэд баримтална. Газарай хүрьһэнэй гүнзэгыдэ ган гаража, тэрээгээр халуун лава урдажа дээшээ гарадаг, тэрэнь уһанай, агаарай нүлөөн доро гайхалтай һонин түхэлтэйгөөр хаданууд боложо хүрэдэг.

Бүри эртэ урдын вулканууд Түнхэнэй голдо, Хамар Дабаанай шэлэдэ, Зэдын, Ахын, тиихэдэ Витимэй хадалиг нам газараар боложо байһан гээд элирүүлэгдэнхэй. Түнхэнэй вулкануудай амһарнууд һандаранхай, ой модоной ургаһан болдогууд боложо үлэнхэй, Хамар Дабаанай вулкануудай зариманайнь амһарнууд мүн лэ һандаранхай, уһаар дүүрэшэнхэй байдаг (Жэшээнь – Уран-Дүшэ. Захааминай Санагада, Зэдэ голой эхиндэ). Байгалай оёорто мүн лэ вулканууд байһан гэжэ эрдэмтэн Г. Галазий тэмдэглэнэ.

НУУР ДЭЭРЭ ОНГОСОНУУДАЙ УСАЛДА ОРОЛГО

1901 оной октябриин 14-һөө 15-най һүни эгээ усал болоһон. Тиихэдэ Байгал дээрэ 176 хүн хосороо. “Яков” гэжэ онгосо Дээдэ Ангарһаа хойноо гурбан багахан онгосонуудые шэрэжэ гараад, Бага Далай дээрэ, Гүүнэй Тархи гэдэг хушуун багаар ехэ шуургантай ушарна. Шэрэгдэжэ ябаһан онгосонуудаа табяа, “Могилёв” гэжэ онгосонь эрьедэ хягдаа, “Шипунов” гэдэгынь якорь хаяжа, тогтоо, тиихэдэ “Потапов” гэжэ онгосыень һалхи шуурган хабсагай мүргүүлжэ, бутаргадаһан болоторнь һалгаагаа, тэрээн дээрэхи хүнүүд бултадаа хосорһон байха юм. Шуурган айхабтар хүсэтэйгөөр хоёр үдэрэй туршада үргэлжэлөө, хосорһон хүнүүдэй бэенүүд хабсагайда арбан алда дээгүүр няалдажа хүрэшэһэн юм гэдэг.

Николай Шабаев оршуулаа,
Буряад Республикын үндэһэтэнэй номой һан