БАЙГАЛ ШАДАРАЙ ГАЗАР ШЭНЖЭЛГЭ

БАЙГАЛАЙ БИИ БОЛОЛГО

Гэрэл зураг: Вячеслав Урбазаев

Байгал нуур – дэлхэй дээрэхи эгээл эртэ урдын нуурнуудай нэгэн. 25 миллион жэлнүүдэй туршада газар дээрэ байхадаа, үгы боложо байһанай тэмдэг тэрээндэ халташье үгы. Энээнһээ болохо, эрдэмтэдэй һүүлэй үеын шэнжэлгэнүүдэй үндэһөөр газарай юрэнхы шанар ба байгууламжа шэнжэлдэг эрдэмтэд Байгалые һаял бии боложо байһан океан гэһэн тобшололдо ерэжэ байна. Энэ тобшолол юугээр баримталагданаб гэхэдэ, эрьенүүдынь Африкын болон Урда Америкын континентнүүд мэтэ жэлэй туршада 2 см. үргэн болоно.

Лаврентиевскэ (Кембрийскэ үеһөө урда) үеһөө эхилжэ Байгал “хүгшэрхэ” тээшээ боложо, бага багаар үгы боложо захалаа гэһэн И. Д. Черскийн тухайламжа анхаралда абтаагүй. Бүри урда сагта, илангаяа дунда үеэр, мүнөө Байгалай эзэлжэ байһан талмай тэгшэ бэшэ, үндэр набтар нюруутай, энээниие хатуужаһан юрскэ үеын конгломерадууд ба элһэн гэршэлнэ. Тэдэнэр Эрхүүгэй бассейнһээ, Байгалай хонхор руу хадаһаа доошоо унаһан шулуун түгдэрхэйнүүдһээ бии болоһон байха юм.

Байгал шадарай бүри урда эртэ үеын газарай нюруугай ямар байһаниинь мэдэгдэнэгүй, газарай хэбтэшэ тэрэ сагые тайлбарилнагүй. Палеогенэй үеын дүүрэхэ багта Байгал шадарай газар үндэршэг, хадалиг, ехэнхи талмайнь шулуугаар хушагданхай байгаа. Ойхон ольтирог дээрэ, тэрэ шадарай хабтагайда ба Байгалай хотогорой хэлтэгы газараар пенепленэй үлэгдэлнүүд ба шулуун газарнууд үзэгдэдэг.

Палеогенэй һүүлдэ, 23 млн жэлэй саада тээ Байгал шадарай доодо талаар дабһагүй сэбэр уһаар дүүрэһэн нугалаанууд бии болобо. Эдэ бага нуурнуудай оёор элһээр, бороор, хайраар хушагдаба. Тэрэл үедэ мүнөөнэй моллюскнуудай ба губкануудай түрэлэй эхи табигшад бии болоһон байгаа. Тэрэ үедэ сагай уларил мүнөөнэйхиһөө дулаан байгаа, энээниие неогенэй үеын амита юртэмсэ болон спорово пыльцевой шалгалтын дүнгүүд гэршэлнэ.

Плиоценэй һүүл тээшэ, четвертичнэ үеын эхеэр, уларилай хүйтэржэ захалһан ушарһаа Байгал шадарай: Баргажанай, Байгалай хаданууд, Хамар-Дабаан болон бусад хаданууд мүльһэтэжэ захалаа. Энэ мүльһэтэлгэ эгээл ехэ хүгжэлтынгөө үедэ нуур хүрэтэр ерэһэн байха юм. Мүльһэнэй айхабтар ехээр сугларалгаһаа, экзарациһаа, мүн мүльһэнэй хайлаһан уһаар угаагдаһанһаа, Байгалай нюруугай дээшэ доошоо хубилалгаһаа боложо дочетвертичнэ үен эрьеын байдал, тэрэнэй зураг хубилһан байдаг. Нам газараар, тиихэдэ нуурай зүүн хойто, баруун хойто ба зүүн урда эрьенүүдээр мүльһэн үлэмжэ ехээр ургажа, тэрэнэй зузааниинь 100-120 метртэ хүрэһэн байха юм.

Мүнөө үедэ Байгалай нам газар дэлхэйн уһан дорохи элдэб түрэлэй байгуулгануудай газартай нэгэ үедэ бии боложо хүгжэһэн Байгалай уһан дорохи байгуулгануудай газарай гол үе гээд тоологдодог. Нам газарынь мүнөөнэй нуурай хотогорһоо халта үргэн, гэбэшье һураггүй гүнзэгы. Нам газарай үндэһэнүүд дээдэ нэмэргэ хүрэтэр гэхэ гү, али 50-60 км. доошоо ошодог юм. Байгалай оёорто хүрьһэниинь ехээр халана гээд шэнжэлгэнүүд заана. Энээнэй шалтагаан даб дээрэ элирүүлэгдээгүй байха юм, тиихэдээ нуурай оёорһоо халуун уһанай гаралга, тэрэнэй урасхал энээниие баримтална. Хатуу хальһан дорохи хүнгэн бодос тэрэ хальһаяа дороһоонь түлхижэ, тиигэжэ энээн тойронхи хадануудай бии бололгодо ехээр нүлөөлһэн байха.

Рифтогенезэй эхин шата багаар урдаха аргатай болотороо халаһан хатуу хальһан дорохи бодосууд ган дундуур урдажа гарадаг байгаа. Вулканууд Байгал шадар (Түнхэнэй голоор) үшөө шэнэ шулуун зэбсэгтэ зуун жэлэй үедэ (8-9 мянган жэлнүүдэй саана) үзэгдэдэг байгаа.

Байгалай бии бололгодо нүлөө үзүүлһэн гүнзэгыдэ газарай хүрьһэнэй хатуу хальһанай хүдэлсэ мүнөөшье үзэгдэһөөр. Энээниие Саяан-Байгалай үндэрнүүдэй, тиихэдэ Байгалые тойроһон хадануудай шадар үзэгдэдэг газарай хүдэлэлгэ гэршэлнэ.

Байгал шадар газарай хүдэлэлгэ 10-11 баллда хүрэдэг. Гүнзэгыдэ газарай һандаралай зарим ушарнууд һүүлэй үенүүд хүрэтэр үргэлжэлһөөр, тэдэниие Байгалай эрье шадар бии болоһон хүнүүд үшөө һанадаг. Тиигэжэ 200 дүрбэлжэн км. талмайтай Провал тохой 1862 оной январь һарада Сэлэнгын адагай хойто хажууда, газарай 10-10,5 балл хүсэтэйгөөр хүдэлхэдэ бии болоо – хуурай газарта байһан һуурин тосхонууд, бэлшээриин газар, сабшалан гэнтэ доошоо «унаһан» байна. Провал – Байгалай эгээл ехэ, 5,5-6 м. гүнзэгытэй тохой. Байгалай хотогорой тэн багаар 9 балл хүрэтэр хүсэтэй газарай хүдэлэлгэ 1959 оной август һарада, эрьеһээ 18-20 км. зайда үзэгдэһэн юм. Тиихэдэ жэлэй туршада 2 мянга шахуу хүрэтэр бага хүсэтэй газарай хүдэлэлгэнүүд ушарадаг.

ЭРЬЕ ШАДАРАЙ ГАЗАРАЙ ТҮХЭЛ ШЭНЖЭЛГЭ

Эрье шадарай газарай түхэл шэнжэлгэ// Байгал: Атлас/ Ахамад редактор Г. И. Галазий. – М., 1993. – н. 8

Гэрэл зураг: Вячеслав Урбазаев

Байгал бүхыдөө тойроод хадануудаар хүреэлэгдэнхэй. Хойто болон баруун хойто зүгтэнь 1 700 м. үндэртэй Приморско шэлэ (1 728 м. үндэртэй Гурбан толгойтой Мундарга), 2 588 м. үндэртэй Байгалай шэлэ (Черскын хада). Эндэ ой модон хормойһоо дээшээ 1 200-1 500 м. хүрэтэр лэ ургадаг, тэрээнһээ дээшээ — ойгүй бүһэлүүр, хадын тундра.

Байгалай шэлын урда хажууһаа, тэрэнэй баруун хойто ташалуурһаа дэлхэйн эгээл ехэ мүрэнүүдэй нэгэн болохо Зүлхэ (Ленэ) мүрэн эхиеэ абадаг. Тэрэнэй эхин Байгалай Сагаан Морин хушуутай харалсаад байдаг Нарата нам (Солнцепадь) дабаан шадар, Байгалһаа 9 км зайда юм. Байгалай зүүн хажуугаар 2 000 км. үндэртэй Баргажанай шэлэ. Дээрэ хэлэгдэһэн ехэ мүльһэтэлгын мүр сараанууд эндэ элихэн харагдадаг. Урагшаа Голондинскэ шэлэ болон улаан Бургаасын шэлэнүүдэй нам үргэлжэлэлнүүд. Байгалай хотогорой урда хажуугаар 2 371 м. үндэртэй Хамар Дабаанай шэлэ (Хаан уула хада). Эрье тойроһон уула хаданууд гнейсүүдһээ, сланцууд болон мраморһаа бүридэнэ.

Байгалай эрьенүүд гол түлэб хоёр түхэлэй – долгиндо долёогдожо мүлигдэһэн, тиихэдэ он жэлнүүдэй нүлөөн доро нэмэгдэжэ зузаарһан.

Байгалай эрьенүүд бии болоһон болон хожомоо үзэгдэһэн хубилилтануудайнгаа талаар хэдэн янза боложо хубаардаг.

Мүлигдэһэн эрьенүүд гол түлэб угаагдаһан, мүн он жэлнүүдэй хугасаа соо дабхасуулагдаһан тэгшэ эрьеэр үзэгдэдэг.

Үндэр хадануудай эрьдэ дүтэ хормойнууд Багалые хахалжа, хушуунууд бии болоһон байдаг. Илангаяа энэ зүүн хойто зүгэй Баргажанай шэлэдэ хабаатай. Мүн лэ айхабтар хатуу хүрьһэтэй Култук һуурин Ойхон хоёрой хоорондохи хадануудай хормойнууд эндэ оролсодог.

Үлеэгдэжэ, мүн угаагдажа нюсэгэн болоһон хүрьһэтэй эрьенүүд тиимэшье ехэ бэшэ юм – Ойхон ольтирогой баруун урда, баруун хойто эрьенүүд, Ойхоной үүдэн багаар ба Чивыркуйска тохой шадар.

Он жэлнүүдэй нүлөөн доро нэмэгдэжэ зузаарһан эрьенүүд ехэшье бэшэ, тэдэ гол түлэб гол мүрэнүүдэй адаг багаар тэдэнэй урасхалаараа асаржа дабхсуулһан хүрьһэн байха. Тиихэдэ ехээр газарай хүдэлэлгэһөө хадаһаа һолжорһон хүрьһэн, Провал тохой, бүри урданай Посольско ба Черкалов сорнууд энээндэ хабаатай.

НУУРАЙ ОЁОРОЙ ГАЗАРАЙ ТҮХЭЛ ШЭНЖЭЛГЭ

Буряад Республикын Үндэһэтэнэй номой һангай хэблэлнүүдэй жасаһаа

Эрье шадар дайралдадаг гүйхэн газарнууд, тиихэдэ гэнтэ доошолһон ташалангууд Байгал дээрэ элбэг юм. Эдэ гүйхэн газарнуудайнь үргэн хэдэн арбаад метрһээ хэдэн зуугаад метр, Сэлэнгын, Дээдэ Ангарын, Баргажанай адагуудаар хэдэн километр болодог. Гүйхэн газартай уһанайнь нюруу бүхы Байгалай уһанай нюруугай 3 хуби (%) болодог, тиигэжэ 900 дүрбэлжэн км. талмай эзэлдэг юм.

Байгалай эгээл гүнзэгы газарнууд Ойхон ольтирогой зүүн эрьеһээ 8-12 км. зайда, Ижемей хушуун Хара хушуун хойрой хоорндо юм. Эгээл гүйхэн газарынь Байгалай тэгэн дундуур шахуу. Г. Ю. Верещагин эгээл гүйхэн газарынь 34 м. болодог юм гээ, тиихэдэ Н. П. Ладохин 32 м. болохо гүйхэн газар олоһон байха юм. Тиимэшье ехэ бэшэ гэжэ тоотой 260 м. болохо гүйхэн газар уһан дорохи Академическэ шэлэ дээрэ. Академическэ шэлэ уһан дорохи бусад шэлэнүүдһээ тон элеэр илгардаг, тэрэ Ойхон ольтирогһоо Ушкан арал хүрэтэр 100 км. шахуу һунанхай. Ушкан арал хадаа Академическэ шэлын эгээл үндэр газарынь гээшэ.

Уһан дорохи Дунда Байгалай (Сэлэнгын) шэлэ элэнгэ мүрэнэй адаг тушаа 100 шахуу км. һунанхай, тэрэнэй эгээл үндэрынь 1 374 м. болодог юм.

УҺАНАЙ ОЁОРТОХИ ГАЗАРАЙ ТҮХЭЛ

Уһанай оёортохи газарай түхэл// Байгал: Атлас/ Ахамад редактор Г. И. Галазий. – М., 1993. – н. 7

Мүнөө үедэ Байгалай хотогор үшөө 3 хотогорнуудһаа бүридэһэн байха юм – урда, дунда, хойто. Урда хотогор Сэлэнгэ мүрэнэй адагһаа, дунда хотогор – Сэлэнгэ мүрэн Ушкан арал хоёрой хоорондо, хойто хотогор – Ушкан аралһаа Байгалай хойто эрье хүрэтэр.

Байгалай уһан дорохи ташалангууд адли бэшэ – баруун талань эрид, зүүн таладаа налуушаг. Баруун таладаа гүйхэн газарнуудынь бага, зүүн таладаа булюу. Байгалай оёор гурбан хотогортоо, баруун тээшээ халта хэлтын һагад, тэгшэрэнги.

1977 ондо СССР-эй Эрдэмэй кадемиин океан шэнжэлдэг институдтай хамта Лимнологическэ институт Байгалай оёор шэнжэлхэ хүдэлмэринүүдые үнгэргэһэн байгаа. Байгалай урда хотогорто 42 дахин уһан доро орогдоо, тэрэ тоодо 5 дахин 1 000 метрһээ доошо ороһон байха юм. Эдэ шэнжэлгэнүүдэй үедэ дабһагүй сэбэр уһа руу оролгын рекорд тогтоогдоһон юм – 1 410 м!

Иигэжэ шэнжэлхэдээ ондоо аргаар шэнжэлжэ болошогүй газарнууд шэнжэлэгдээ. Уһан дорохи гүнзэгы жалганууд гансашье зөөлэн хүрьһэн соогуур гараһан бэшэ, мүн оёорой хүрьһэнэй хатуу хальһа эсхэжэ гараһан гээд элирүүлэгдээ.

Уһанай оёорто газарай хүрьһэн зурууд болон сараа үлээжэ нүүдэг байба, тэрэнэйнь гүнзэгы зарим газартаа 3-5 м. болодог байна гэжэ анхарагдаа.

ГАЗАРАЙ ХҮДЭЛЭЛГЭ

Буряад Республикын Үндэһэтэнэй номой һангай хэблэлнүүдэй жасаһаа

Гэрэл зураг: Вячеслав Урбазаев

Нуурай хотогорой доро газарай хүрьһэн үшөөл бүрилдэжэ байһан зандаа. Бүхыдөө Байгалай, Байгал шадарай хада уулануудтай газар газарай айхабтар ехээр хүдэлэлгын нүлөөн доро байдаг юм. Энэнь бүхы түхэлэй барилгануудта ехэ һаад, хохидол ушаруулдаг, тиимэһээ али багаар ямар хүсэтэйгөөр газар хүдэлдэг бэ гэһэн тайлбаринуудтай тусхай газарай зураг хэрэгтэй болоно бшуу.

Газарай хүдэлэлгые шэнжэлдэг Ородой һургуули Байгал дээрэ XIX зуун жэлэй һүүл багаар А. П. Орлов, П. А. Кельберг гэдэг эрдэмтэдэй оролдолгоор бии болоһон юм. Тэдэ эгээл түрүүлэн иимэ шэнжэлгэнүүдые Байгал дээрэ үнгэргэһэн байгаа (1869 он), тиихэдээ Сагаан Талада 1861 оной январиин 12, 13-да 10 балл хүсэтэй газарай хүдэлэлгэ бэшэжэ абаһан байгаа. Тиихэдэ газар айхабтар ехээр хахаржа, тэрээ руунь уһан хүүен орожо, Байгалай эрье шадарай 203 дүрбэлжэн км. газар, тэрэ тоодо 5 буряад тосхон уһаар хушагдажа үгы болоо. Энэнь – Провал тохой! Январиин 12-то газарай хүдэлэлгэ 9 балл хүсэтэй байһан һаа, 13-да тэрэнэй хүсэн 10 баллда хүрэһэн байха юм. Газарай хүдэлэлгэ аалидаһаар, замхаһаар үшөө 16 һарын туршада үршэлжэлөө. Энэ ехэ хохидолдо амиды үлэһэн зон үндэр газар бэдэржэ байра байдалаа, һүрэ һүмэеэ шэнээр барижа, байгуулжа эхилһэн байгаа. Посольско сорой бии бололго мүн лэ газарай ехээр хүдэлэлгэһөө ха гээд багсаамжалагдадаг.

1950 оной апрелиин 4-дэ, 5-да Моондо тосхон шадар 9 балл хүсэтэйгөөр газар хүдэлөө, сентябриин 8-да дахин дабтажа хүдэлһэн байха юм. Тиихэдэ хада уулануудай нуралганууд, газарай ганталганууд үзэгдэһэн байгаа.

Ойхон олтирог дээрэ 1951 ондо 7 балл хүсэтэйгөөр газар хүдэлөө.

1959 ондо газарай 9,5 балл хүсэтэйгөөр хүдэлхэдэ Байгалай оёор 15-20 метрээр доошолһон байна.

1981 оной июнь һарада Хилмэн Хушуун багаар 9 балл хүсэтэйгөөр газар хүдэлөө.

Байгал шадар газарай хүдэлэлгын болзор тухай эрдэмтэдэй нэгэ һанамжа үгы. В. В. Ламакин Байгал шадар газарай шанга хүдэлэлгэнүүд 7-10 жэл болоод үзэгдэдэг гэнэ, тиихэдэ Г. Г. Галазий жэл бүри 2-3 һандарал ехэтэй газарай хүдэлэлгэ ушардаг, хэдэн арбаад, зуугаад иимэ хүсэ ехэтэй үзэгдэлнүүд жэлэй туршада болодог гэжэ бэшэнэ. Газарай хүдэлэлгые, Байгал шадарай газарые шэнжэлгэнүүд газарай шанга хүдэлэлгэнүүд газарай хүрьһэнэй хажуу тээшээ һольбоһон ушарһаа болоно гээд хэлэнэ.

Байгалай бии бололго // Байгал: Атлас /
Ахамад редактор Г. И. Галазий. М., 1993. с. 7.