БАЙГАЛАЙ УҺА, ТЭРЭНЭЙ БОДОСУУДЫЕ ШЭНЖЭЛГЭ

БАЙГАЛАЙ УҺА ШЭНЖЭЛГЭ

Гэрэл зураг: Александр Князев

Байгалай эгээ ехэ баялиг – тэрэнэй уһан. Байгалда уһаяа туужа оруулжа байдаг голнуудые нэрлэбэл – Сэлэнгэ (бүхы шудхажа ородог гол горходой хахадынь шахуу гансаараа оруулдаг), Баргажан, Дээдэ Ангар Большая, Кабанья, Томпуда, Тыя, Голоустная, Выдриная, Удалха (Снежная) болон бусад.

Дүн хамта 336 гол мүрэнүүд Байгалда шудхадаг гэжэ тоологдонхой.

Байгалай уһанай нюруугай эгээл дээдэ хаһа август һарын һүүлһээ октябриин эхин болотор, тиихэдэ нюруугай уналга (доошололго) – үбэлэй үедэ апрель һара болотор. Нюруугай дээшэ, доошоо бололго 80-100 см. болодог.

Байгалай гүнзэгыдэ эрьюулгэнүүд ушардаг. Уһанай нюруугай һалхинай хүсэнһөө урасхал секундын 1,4 м., 50 м. гүнзэгыдэ 56 см/сек., 250 м. гүнзэгыдэ – 30 см/сек., 1 000 м. гүнзэгыдэ – 8 см./сек. Нюруу дээрээ һарын дунда зэргын урасхал – 2-2,5 см./сек. (сүүдхын туршада 2-3 км.), шуурганай үедэ – 8-12 км/сут. Мүн дороһоо дээшээ эрьюулгэ гэжэ байдаг. Энэнь ехэнхидээ эрье шадарай налуу газараар. 20 жэл боложо оёоройнь уһан дээдэ, нюруугай уһантай байраараа һэлгэсэлдэдэг. Байгалай бүхы уһанай шэнэлэгдэлгэ хойто хотогортоо 225 жэл боложо, дунда хотогортоо – 132 жэл боложо, урда хотогортоо – 66 жэл боложо үнгэрдэг юм.

Гэрэл зураг: Вячеслав Урбазаев

Байгалай уһанай нюруугай дээшэ, доошоо бололго гэхэ гү, али уһанайнь бүхы хэмжүүрэй ехэ, бага бололго эрье шадарайнь ойн мододой жэлэй сахаригай ехэ, багада нүлөө үзүүлдэг байха юм. Түүхэтэ үйлэ хэрэгүүдэй болоһон сагые мододой жэлэй сахаригай байдалаар элирхэйлхэ тусхай шэнжэлгын эрдэм (дендохронология) илгаржа гараа. Тэрэнэй ашаар Байгалай уһанай нюруугай эгээл дээдэ хэмжээнүүд үнгэрһэн 500-550 жэлэй туршада элирхэйлэгдэнхэй.

Нюруу дэрээ уһанайнь халуун, хүйтэнэй байдал жэлэй туршада дунда зэргээр 4⁰ С болодог, гэхэтэй уһанай нюруугай ондо ондоо газарнуудта тэрэнь багаханаар хубилһан, дээшэ гү, али доошо байдаг. Гүйхэн газартаа дулааниинь булюу байха. Жэшээнь Сэлэнгын адагай гүйхэн газараар июнь һарада эгээл дээдэ хэмжүүртэ хүрэхэдөө 22,2⁰ С, эгээ доодо хэмжүүртэ – 6,4⁰ С болодог, тиихэдэ нуурай дуулим газарта (Листвинничное – Танхой багаар) – июль һарада дээдэ хэмжүүрынь 16,3⁰ С, доодо хэмжүүрынь – 4,2⁰ С.

Байгалай оёорой уһанай халуун, хүйтэн хотогор бүридөө адли бэшэ. Эгээл гүнзэгы газарнуудтаа 3,2⁰ С болодог, тиихэдэ гадаада далайн уһанай халуун, хүйтэн оёортоо баһал тиимэрхүү.

БАЙГАЛАЙ УҺАНАЙ БОДОСУУДЫЕ ШЭНЖЭЛГЭ

Байгалай уһан тэрээндэ шудхажа ородог гол мүрэнүүдэй уһанһаа болон саһа, бороогой уһанһаа гол түлэб бүридэнэ гээд мэдээжэ (Афанасьев, 1960).

Саһа, бороогой уһан гидрокарбонатна-кальциевэ, тиихэдээ тон бага минеральна бодосуудтай (бүхы байгаа ионуудайнь шэгнүүр нэгэ литр уһанда 10 мг.).

Байгалай уһанай бодосуудай тэнсүүри гол түлэб тэрээндэ шудхажа ородог гол, мүрэнүүдэй уһанһаа тааралдадаг.

Гэрэл зураг: Вячеслав Урбазаев

Уһанай бодосуудай бии бололго, мүн гол, мүрэнүүдэйнь бодосуудай байгуулга ехэнхи ушартаа архей ба протерозой хоёрой метаморфическэ хүрьһэндэ бии болодог.

Гидрокарбонатна ион хадаа Байгалда шудхажа ородог уһанай анионно хубиин гол зүйл болодог. Тэрээн соо 75-90 хуби экв-ионууд байдаг. Сульфатна иондо 8-15 хуби экв-ион, хлориднэ иондо – 2,5-3,5 хуби экв-ион.

Катионуудһаа кальци ехэнхи хубииень эзэлдэг – 60-75 хуби экв-ионууд. Магни – 10-20 хуби экв-ионууд, үсөөхэн ушарта 25-27 хуби болодог.

Байгалда шудхажа ородог Сэлэнгэ, Баргажан, Дээдэ Ангар мүрэнүүдэй уһан түрүүшын түхэлэй уһанда ородог – гидрокарбонатна классай кальциин бүлэгтэ (О. А. Алекинэй бүлэглэжэ хубаарилһаар – НСОЗ > Са2+ +Mq2 +). Энээнһээ Хамар Дабаанһаа урдажа ородог голнуудай уһан, тиихэдэ зарим зүүн хойто эрье руу ородог голнуудай уһан илгардаг (Сосновка, Большая, Томпуда болон бусад голнууд). Тэдэнэй уһан хоёрдохи түхэлэй гидрокарбонатна-кальциевэ уһанда ородог: НСОГ < Са2+ +Мq2+ < НСО-3 + SO2-4. Энэ түхэлдэ мүн лэ Байгал руу баруун урда, баруун хойто зүгүүдһээ шудхадаг жэжэхэн голнууд ородог. Энэнь Ангарын эхинһээ Бага Далайн урда заха хүрэтэрхи зай хоорондо ородог бүхы голнууд, Ядор хушуунһаа Покойники хушуун хүрэтэр, Межевая голһоо баруун хойто эрьеын Ехэ Черемшанка гол хүрэтэр зай соо ородог голнууд, тиихэдэ Мужинай, Гуелга, Слюдянка (хойто) болон бусад голнууд.

Нуурта ородог жэжэ голнуудай олониинь, зарим ехэшье голнууд ойро зуура уһанайнгаа түхэл хубилгадаг. Энэнь ехэнхи ушартаа үерэй болоходо үзэгдэдэг.

Байгалай эрьедэ дүтэ оршодог халуун, хүйтэн аршаануудай уһан тэдээнһээ ондоо. Тэдэ сульфатна классай натриин бүлэгтэ ородог. Зарим ушарта кремниин холисо түрүү һуурида гаража ерэдэг, нэгэ литртэ 112 мг. хүрэтэр. Байгалда ородог бүхы уһанай тон бага хубиие эзэлдэг һэн тула нуурай уһанай бодосто нүлөө ехээр үзүүлдэггүй. Уһанайнгаа бодосуудай түхэл янзаар адлирхуу шэнги аад, Байгалда ородог гол, мүрэнүүдэй уһан ехээр илгардаг юм. Энэнь ямар голой хаанаһаа ородогһоо, тэрэ талын уларилай байдалһаа, саһа, бороогой хэмжүүрһээ дулдыдадаг байха юм. Минерализациингаа янзаар Байгалда ородог гол, мүрэнүүд 5 бүлэг боложо хубаардаг:

1. Уһанай тон бага минерализацитай. Эдэнь гол түлэб Байгалай урда ба хойто талада. Эдэ ехэнхидээ саһа, бороогой нүлөөн доро байдаг голнууд. Эдэ голнууд соо нэгэ литр уһанда 50 мг. ионууд, ехэнхи ушарта 20-40 мг. болодог.

2. Нэгэ литртэ 50-һаа 100 хүрэтэр мг. ионуудтай хадын голнууд.

3. Нэгэ литртэ 100-һаа 200 хүрэтэр мг. Эндэ томо гол, мүрэнүүд – Сэлэнгэ, Баргажан.

4. Энэ бүлэгтэ 200-һаа 300 мг. хүрэтэр. Карбонат элбэгтэй газараар урдажа ерэдэг голнууд – Бага Бугульдейка, Халури, Илга болон бусад голнууд.

5. Нэгэ литртэ 300-һаа дээшэ минерализацитай голнууд. Эдэ голнуудай тоодо Ехэ Бугульдейка ородог.

Уһанай минерализациин бага хэмжээн ехэнхидээ саһа, бороогой үедэ үзэгдэдэг. Байгалай уһан бодосуудайнгаа холисын хэмжээгээр нэгэ адли гэмээр, гэбэшье тиимэ бэшэ. Тэрэ уһанай бодосуудай иимэ формулада хабаатай: НСО₃-Са-SО₄.

Байгалай уһанай ионно бүридэл жэлэй сагуудһаа дулдыдадаггүй, гүнзэгыдөө ехээр хубилдаггүй. Энэ байдалынь хоёр шалтагаантай юм:

1. Айхабтар ехээр нүлөө үзүүлдэг шудхажа ородог голнуудай уһан, тиихэдэ Байгалһаа гарадаг гол гэжэ үгы шахуу (гансахан лэ Ангар).

2. Байгалда шудхажа ородог гол, мүрэнүүд бодосуудайнгаа талаар нуурай уһантай дүтэрхы.

Гэрэл зураг: Вячеслав Урбазаев

Биогеннэ зүйлнүүдэй (элементнүүдэй) холбоонууд, органическэ ба зарим хии бодосууд (кислород СО₂) уһанай гүнзэгыдэ ба бүхы талмайда тэгшэ бэшээр хубаарилагданхай.

Энэ тэгшэ бэшэ хубаарилгаһаа уламжалан Г. Ю. Верещагин Байгалай уһанай бодосуудай зүйлнүүдые гурбан хуби болгожо хубаана: Сагай байдалһаа хубилдаггүй нэгэдэхи хубида уһанай ионно бүридэлэй гол хубинуудые – гидрокарбонадуудые, сульфадуудые, хлоридуудые, кальций, магний ба щелочной металлнуудые, мүн тиихэдэ хии бодосто азот, һайн хангалтай хии бодосуудые нэрлэнэ; хоёрдохи хубида гүнзэгы тээшээ ошохо бүреэ ехэ болодог зүйлнүүдые (нитратна азот, фосфатна фосфор, кремний ба сүлөө углекислота) оруулна; гурбадахи хубида гүнзэгы тээшээ ошохо бүреэ бага болодог зүйлнүүдые (шэнгээгдэһэн кислород, органическэ бодос) нэрлэнэ.

Сагай байдалһаа тон элеэр дулдыдадаг азодой ба фосфорой минеральна, органическэ холбоонууд Байгалай уһанай дээдэ 100 метрэйл зайда үзэгдэдэг. Тэдэ доошолхо бүреэ бага боложо, ойлгогдохоо болидог.

Байгалай уһанай гүнзэгын 500 м. хүрэтэр аммонийнэ ба нитритнэ азодой холбоонуудай үгы балга ехэ һонирхолтой. Тэдэнь уһанай гүнзэгыдэ, оёорто тон багаханаар үзэгдэдэг.

Уһанай гүнзэгын дээгэшэгүүр байдаг кремниин сагай байдалһаа хубилалга диатомово ургамалнуудай олошоролгоһоо сэхэ дулдыдадаг.

Уһан соо доошолхо бүреэ кремний дээгүүрээ нэгэ литртэ 1,07 миллиграммһаа эгээ гүнзэгыдөө 2,5 миллиграмм хүрэтэр ехэ болодог байна.

Байгалай уһанда түмэрэй холисо нэгэ литртэ 0,06 мг. дээшэ бэшэ болодог.

Уһанай бодосуудые шэнжэлгэ
//Байгалай шиидхэгдэхэ ёһотой асуудалнууд/
Харюусалгата редакторнууд
Г. И. Галазий, К. К. Вотинцев, — Новосибирск, 1978. – н.
124-144. – СССР-эй ЭА хүдэлмэринүүд, 16 боти (36)