БАЙГАЛ НУУРЫЕ ШЭНЖЭЛГЭ

Гэрэл зураг: Алексей Ловцов

Байгал тухай түрүүшын бэшэмэл мэдээсэлнүүд манай эрын эхин дээрэ урда сагай хитад түүхэдэ ороһон байдаг. Сибириин нэлэнхы ехэ дайда үни сагһаа ородуудай анхарал татадаг байһан. Тиигэжэ тэдэнэй бүлэг бүлэгөөрөө зүүн тээшээ ошолгые Сибириин баялигууд (булган, халюун, үнэгэн, бусад амитадай үнэтэй сэнтэй арһан, алтан, мүнгэн, бусад үнэтэ шулуунууд) тухай һураг суу урмашуулдаг байгаа. Сибириин арһан XXҮII зуун жэлдэ тусагаар сэнтэй байһан, дотоодо ба гадаада дэлгүүр дээрэ һайн сэн хүрэдэг байһан юм.

Зүүн Сибириин зэндэмэни болохо Байгал нуурые хасаг сэрэгэй “табинай” дарга Курбат Иванов эгээл түрүүлэн нээһэн юм. 1642 ондо 74 хүнһээ бүридэһэн ородой бүлэг хасагуудые толгойлжо, Курбат Зүлхэ мүрэнэй эхин багаар байрлаһан острогһоо гараад, нуур хүрэжэ шадаагүй. 1643 оной июниин 21-дэ хоёрдохи һэдэлгэ үүдхэжэ, тэрэ үеын дансануудай мэдээгээр, Зүлхэ мүрэниие үгсэжэ гараад, тэрээндэ шудхажа ородог һалаа Иликтээр ошожо, Приморско шэлые дабаад, Сарма голые зубшан Ойхон олтирог багаар июлиин 2-то Байгалай эрьедэ хүрэжэ ерэһэн байха юм. Нуурай ажахын болон сэрэгэй талаар ехэ удха шанартайе К. Иванов сэгнэжэ шадаа.

“Байгал нуурые, мүн мүнгэнэй уурхайе тагнуул хэхэ” зорилготой хоёрдохи аяншалга Василий Колесниковэй ударидалга доро 1644-1646 онуудта, удаань 1648 ондо эрхилэгдэһэн байгаа, Иванов Колесников хоёрой зурагууд, газарай зурагууд газар шэнжэлдэг эрдэмые шэнэ һонирхолтой баримтануудаар хангаһан байна.

1647 ондо Иван Похабовай отряд мүльһэн дээгүүр, Байгалай урда эрьеэр, Монгол ороһон байгаа.

1648-1650 онуудта И. Галкин тиишээ ябаһан, энэ ябадалайнь дүн гэбэл Баргажанай-Адагай ба Баргажанай острогууд байгуулагдаа.

Шажанай хуушан гуримуудые баримталагшадай толгойлогшо протопоп Аввакум Петров 1655-1678 онуудта Байгал дээгүүр сүлэлгэдэ гараһан байха юм. “Протопоп Аввакумай ажабайдал” гэһэн ажабайдалайнгаа дурсалгын ном соо Аввакум Байгал тухай эгээл түрүүшын мэдээсэлнүүдые бэшэһэн, тиихэдээ: “Тэрэнэй хажуугаар хадануудынь үндэр.., шубуудайнь олон гээшэ, галуунууд, хун шубууд далай дээгүүр саһан мэтэ сагаалхин тамаралдана. Загаһан айхабтар элбэг: хилмэн, тула загаһадайнь тарганиие хэлэхээр бэшэ. Хубардаа соо шаражашье боломоор бэшэ, хайлаад, үргэлжэ нэгэ тоһон болошодог байна”, – гэжэ бэшэһэн байдаг. Байгалай оршон дайда, тэрэнэй уларил тухай тон түрүүшынхиеэ уран зохёолой аргануудые хэрэглэн бэшэгдэһэндээ энэ номынь сэнтэй.

Тиихэдэ ородой элшэн сайдуудай Хитад оролгондоо бэшэһэн хэдэ хэдэн тон дүтэрхы мэдээсэлнүүд бии. 1675 ондо Хитад ороһон ородой элшэн сайд Николай Спафарий Байгалай уларил тухай зэргэсүүлгэнүүдые хэрэглэн бэшэһэн байдаг: “Байгал далай үшөө хэндэшье мэдээжэ бэшэ, урданайшье, мүнөөнэйшье шэнжэлэгшэдэй бэшэмэл баримтанууд, мэдээсэлнүүд энээн тухай үгы, юундэб гэхэдэ нуурые тойрожо гараха хүшэр, үшөө хэншье тойрожо гараагүй, тиихэдэ үргэниинь, утань, гүнзэгынь агуу ехэ. Юундэ нуур гээд нэрлэмээр бэ гэхэдэ уһаниинь дабһагүй, тон сэбэр.” Н. Спафарий эгээл түрүүлэн эрдэмэй талаһаа Багалые зураглаһан, тиихэдэ “Сибириин газарай зураг” бүтээһэн байгаа.

Энэ мэтэшэлэн И. Э. Идес 1692-1694 онуудта Хитад оролгондоо мүн лэ Байгал тухай бэшэһэн байдаг.

Тобольско воевода П. Годуновай эрилтээр Байгал эгээл түрүүшынхиеэ газарай зурагта 1667 ондо оруулагдаһан, тэрэнь “Сибириин газарай зураг” гэһэн хэблэлдэ ороһон байгаа. Хожомоо ородой географ, картограф С. У. Ремезов гэдэг 1699-1701 онуудта нуурай тон дүтэрхы зураг бүтээһэн юм.

Эдэнь эрдэмтэдэй хожомой шэнжэлгэнүүдтэ һайн түлхисэ, үндэһэн боложо үгэһэн байха.

Эрдэмтэдэй шэнжэлгэнүүд Росиин эрдэмэй академиин байгуулагдаһан үеһөө эхилнэ. Байгалай уларил, тэрэниие тойрон ажаһуудаг зонууд тухай тодорхой мэдээнүүдые суглуулха зорилготой петербургын академи хэдэ хэдэн экспедицинүүдые Сибирь руу ябуулна. I Пётрой даабаряар түрүүшын экспедици Сибирь руу Д. Г. Мессершмидт 1723-1724 онуудта үнгэргэнэ, тэрэнь Байгал тухай шэнэ мэдээсэлнүүдые үгэһэн байна. Д. Г. Мессершмидт Байгалай зураг бүтээжэ, эрдэмтын бодолоор зураглан бэшэһэн, нуур шадарай халуун булагууд тухай мэдээсэлнүүдые үгэһэн байгаа.

1732-1743 онуудта Сибирьтэ Камчаткын Хоёрдохи экспедици В. И. Берингын хүтэлбэри доро хүдэлһэн байна, энэ экспедици Байгал тухай олон хүдэлмэринүүдые хэблүүлнэ.

1735 ондо Агууехэ хойто экспедицидэ хабаадагша Г. Ф. Миллер ба И. Г. Гмелин гэгшэд Забайкалида 6 һара үнгэргэнэ, тиихэдээ Энгидээ, Шилка, Аргунь мүрэнүүдтэ хүрэһэн, энээн тухайгаа дэлгэрэнгы бэшэһэн, Забайкалиин газарай зураг бүтээһэн байха юм. Гмелин ургамалай аймагай ехэ баян суглуулбари хэнэ, тэрэнь мүнөөшье хүрэтэр эрдэмэй талаар шанараа алдаагүй, тиихэдэ Байгалай хаб загаһан тухай бэшэһэн байна. Миллер түүхын болон тэндэхи ажаһуугшадай талаар эрдэм шэнжэлгын үндэһэ һуури табиһан байна.

Гэрэл зураг: Алексей Ловцов

1735-1736 онуудаар С. П. Крашенинников уларилай байдал тэмдэглэжэ, эмтэй, домтой аршаанууд болон арад зонойнь ажабайдал, соёл шэнжэлжэ бэшэһэн байдаг.

1730-1740 онуудта амитадай болон ургамалай аймагуудта шэнжэлгэнүүд хэгдээ. Тиигэжэ 1 152 янзын ургамал тухай бэшэгдээ. Г. В. Стеллер А. Э. Бремэй “Амитадай ажабайдал” гэжэ номой гарахаһаа 130 жэл урда тэндэхи амитадые ажамидардаг уларилайнь, газар дайдынь оршондо, тиихэдэ Байгалай хаб загаһа шэнжэлжэ бэшэһэн юм.

П. С. Паллас, И. Г. Георги гэдэг академигүүд 1772 ондо Байгал ерэжэ, нуурай бии бололгые тайлбарилха түрүүшын һэдэлгэ хэһэн юм. П. С. Паллас эгээл түрүүлэн ондоо тээ хаанашье үгы, гансал Байгалда амидардаг тоһон жараахай (голомянка), үшөөшье 13 түхэлэй загаһа, 3 түхэлэй хүндэлэн тамардаг жэжэ хабшаахайнуудые шэнжэлээ. И. Г. Георги нуур тухай бэшэхэдээ тэрэнэй ургамалай болон амитадай аймагууд тухай, тиихэдэ хаб загаһан тухай тон дэлгэрэнгы бэшэжэ, хэды түрэлэй загаһан бииб гэжэ харуулаа, эгээл түрүүлэн омоли тухай дэлгэрэнгы бэшэжэ, нуурай газар дороһоо бэшэ, гадаа тээһээ уһанай сугларжа бии болоһон тухай һанамжаяа элирхэйлһэн байгаа. Тиихэдэ энэ экспедициин гэшүүн А. Пушкарёв гэдэг эгээл түрүүлэн Байгалые сүм тойрожо шэнжэлһэн, тусхай зэмсэгүүдые хэрэглэн Байгалай зураг байгуулһан юм. Тиигэжэ 1 дюйм соо 10 модо (вёрст) хэмжээнэй топографическэ зураг анха түрүүшынхиеэ бии болоо. Тиихэдээ Байгалай эрьенүүдые тодорхойгоор бэшэжэ, хаана ямар загаһан бииб гэжэ тэмдэглээ.

Нуурай уларилай ойлгосодо ба Байгал шадар үйлэдбэри эрхилхэ хэрэгтэ Э. Г. Лаксман горитой хубитаяа оруулаа. Тэрэ глауберовэ дабһанай хэбтэшэ оложо, шэл хайлуулха шэнэ онол арга зохёожо, нүхэртэеэ суг Зүүн Сибирьтэ эгээл түрүүшын шэлэй завод Эрхүүһээ холо бэшэ, Тальцыда нээнэ. Тиихэдэ мүнөөнэй Горячинск курортын халуун булагуудые тэрэл Э. Г. Лаксман олоно. Тэрэ эгээл түрүүлэн булагуудай уһанай бодосуудые шэнжэлжэ, али булагынь ямар үбшэндэ туһатайб, ямар аргада хэрэглэгдэхэб гэжэ тодорхойлно. Култугта дүтэ гранитна хэбтэшэнүүдэй шулуунуудые тодорхойлон бэшээ, хойноһоонь геологууд ерэхэдээ гар дээрээ шулуунуудые тодорхойлһон бэлэн дансатай (лакминарий) ерэһэн байха юм.

1795 ондо геодезистнүүд П. Скобельцин, И. Свистунов, Д. Баскаков, В. Щетилов гэгшэд Байгалай зураг байгуулна.

1837 ондо сүлэлгэдэ байһан декабрист, уһан сэрэгэй лейтенант М. Кюхельбекер Баргажанай тохойдо Байгалай гүнзэгые хэмжэһэн байгаа, 1859 ондо лейтенант К. Кононов Байгалай оёороор телеграфай утаһа таталгын хэрэгэй гарахада нуурай гүнзэгые хэмжэлгын хүдэлмэринүүдые ябуулна.

1845 ондо Ородой географическэ бүлгэм байгуулагдана, 1851 оной ноябриин 17-до Эрхүү хотодо тэрэнэй Сибириин таһаг байгуулагдаа. Географическэ бүлгэмэй экспедицинүүд:

1852 он – Н. Г. Меглицкий (Байгал шадарай газар шэнжэлгэ)

1855-1857 онууд – Г. И. Радде гэгшын ударидалга доро ВСОРГО-ой экспедици (орографическэ, ботаническэ, зоологическэ, этнографическэ шэнжэлгэнүүд). Л. Э. Шварцын астрономическэ шэнжэлгэнүүд.

1869 он – Д. И. Стахеев. Байгалай физико-географическэ шэнжэлгэнүүд. Нуур дээгүүр уһанай онгосонуудай ябажа боломоор газарнуудые тодорхойлжо бэшэлгэ.

1869-1871 онууд – А. Л. Чекановский. Геологическэ, географическэ шэнжэлгэнүүд. А. Л. Чекановский Байгалай бии бололгые дүтэрхы тайлбарилһан байна. Тэрэнэй һанамжаар Байгал – газарай хүрьһэнэй удаан саг соо бага багаар хүдэлсын дүн.

1871-1872 онууд – В. Ксенжепольский. Байгал дээрэ түрүүшын саг үргэлжын метеорологическэ ажаглалтануудые эмхидхээ, 1888 онһоо уһанай болон агаарай уларилай байдал ажаглалгые инженер Шерстобитов һэргээнэ.

1877-1882 онууд – И. Д. Черский. Байгал шадарай баруун хажууда страдиграфиин шэнжэлгэнүүд. Тэрэ Байгалай, Байгал шадарай газарай зураг байгуулна.

1896-1898 онууд. В. П. Горяев, И. А. Пятидесятников. Гидробиологическэ шэнжэлгэнүүд.

Байгалые болон тэрэнэй эрьеын газарнуудые шэнжэлгэдэ бүхэли үе зорюулагдаа. Энээндэ хабаатай эрдэмтэд гэбэл: Б. И. Дыбовский, А. Л. Чекановский, И. Д. Черский, В. А. Годлевский. Эдэнэр эгээл түрүүлэн нуурай уһанай дээшэ, доошоо хубилалгые эрдэм шэнжэлгын үндэһэн дээрэ элирхэйлээ.

XIX зуун жэлэй һүүлдэ, Транссибирскэ түмэр замай барилгын үедэ, Байгалые шэнжэлгэ түсэбэй ёһоор үнгэргэгдэдэг болоо. 1889-1891 онуудта геолог, географ академик В. А. Обручев тон тодорхой геологическэ шэнжэлгэнүүдые үнгэргэнэ, Байгалай хотогорто хатуу хүрьһэнэй хүдэлсэ шэнжэлнэ, тиигэжэ Байгалай бии бололгын асуудалнуудта эрдэм шэнжэлгын үндэһэн дээрэ харюусана.

XIX зуун жэлэй һүүл багаар Байгалай хэмжүүрнүүд байһан соогоо элирхэйлэгдэнхэй байгаа.

ХХ зуун жэлэй эрдэм шэнжэлгэнүүд:

1896-1902 онууд. Ф. К. Дриженкын ударидалга доро гидрографическэ ехэ экспедици. Эрье шадарай гүнзэгые хэмжэлгэ. Энээнэй дүнгүүд – Байгал дээгүүр онгосонуудай ябаха зам ололго. Байгалай эрьенүүдэй тон дүтэрхы газарай зураг буулгагдаа.

1896-1905 онууд. А. В. Вознесенский нуурай уларилай онсо талануудые шэнжэлнэ. Байгал дээрэ уларил тухайлдаг албан байгуулагдана.

1901-1902 онууд. А. А. Коротнёвай ударидалга доро зоологическэ экспедици. Нуурай амита байгаали тухай дэлгэрэнгы мэдээнүүд абтана. Академик Л. С. Берг Байгалай загаһан-баялиг тухай дүн гаргана.

1916 он. В. Ч. Дорогостайскийн ударидалга доро Ородой Эрдэмэй академиин экспедици. Тус академиин Байгалай Комисси байгуулагдана.

1917 он. Эрдэмэй академиин Зоологическэ институдай экспедици. (И. И. Месяцев, Л. А. Зенкевич, Л. Л. Россолимо)

1918 он. Ехэ Коты дээрэ Биологическэ станци байгуулагдана.

1925 он. Маритуйда СССР-эй Эрдэмэй Академиин саг үргэлжын экспедици байгуулагдана. 1928 онһоо – Г. Ю. Верещагинай хүтэлбэри доро СССР-эй Эрдэмэй Академиин Байгалай Лимнологическэ станци.

1928-1933 онууд. Г. Ю. Верещагинай статьянууд хэблэгдэнэ.

1929 он. Лимнологическэ станци Листвянкада асарагдана. 1961 онһоо – Лимнологическэ институт.

1930-1980 онууд. Байгалай Лимнологичскэ станциин ба Биолого-географическэ институдай хамтадхагдамал гидробиологическэ шэнжэлгэнүүд.

1932 он. Г. Ю. Верещагинай ударидалга доро нуурай гүнзэгыдэ хэмжэлгэнүүд. Академическэ шэлэ нээгдэнэ.

Гэрэл зураг: Алексей Ловцов

1931-1936 онууд. Страдиграфическэ ба петрографическэ (хабсагайн зурагууд) шэнжэлгэнүүд (В. А. Обручев, А. С. Кульчицкий, Е. В. Павловский, А. И. Цветов, М. М. Лавров).

1934-1938 онууд. Геолого-минералогическэ шэнжэлгэнүүд (В. П. Маслов, М. М. Лавров).

1940-1960 онууд. Палеолимнологическэ шэнжэлгэнүүд (Г. Г. Мартинсон).

1957-1962 онууд. Тон тодорхой батиметрическэ шэнжэлгэнүүд (Б. Ф. Лут, А. А. Рогозин). Шэнэ батиметрическэ зураг байгуулагдаа. Нуурай эгээл ехэ гүнзэгынь элирүүлэгдээ – 1 620 м.

1970-1980 онууд. БАМ шадар лимнологическэ шэнжэлгэнүүд.

1976 он. Сансарһаа Байгалай түрүүшын үнгэтэ гэрэл-зураг буулгагдаа.

1977 он. “Пайсис” гэжэ уһан доро ородог түхеэрэлгын нуурай гүнзэгыдэ түрүүшынхиеэ оролго. Байгалай уһанай болон тойронхи оршониие ажахын хэрэглэмжэдэ ашаглажа захалһан үеһөө хойшо түрүүшынхиеэ Байгал далайе аршалха, хамгаалха тухай асуудалнууд гаража захална. Муу хойшолонгуудыень үсөөрүүлхын тула “Сибирь” гэжэ программа табигдана. Тэрээн соонь:

— Байгалай целлюлозно-саарһанай комбинадай (БЦБК) үйлэдбэриин шэглэл хубилгаха;

— Эрхүү-Черемховын промышленна хамтаралай ТЭЦ-эй ба дулаасуулгын түхеэрэлгэнүүдые хии түлишэдэ оруулха, тиигэжэ агаарай ариг сэбэрые сахиха хэмжээ ябуулгануудые байгуулха. Улаан-Үдэ хотын промышленнэ үйлэдбэринүүдһээ гарадаг муухай уһа сэбэрлэхэ түб түхеэрэлгэ (очистные) байгуулха.

Мүнөө үедэ Байгал дээрэ Россиин Эрдэмэй Академиин гэшүүн-корреспондентнүүд М. А. Грачёвай, М. И. Кузьминай үүсхэлээр “Байгал нуур дээрэ ородог шииг нойто шэнжэлгын үндэһэн дээрэ байгаалиин ба Дунда Азиин уларилай айхабтар ехээр хубилалга” гэһэн проект нэбтэрүүлэгдэнэ. 25 млн. жэлнүүдэй туршада сугларһан зөөлэн, һэбхи хүрьһэн байгаали-уларил тухай мэдээнүүдые хадагалжа байдаг. Энэ проектые хүсэлдүүлхэ хэрэгтэ Россиин, Япониин, США-гай эрдэмтэд хабаадана.

БАЙГАЛЫЕ ШЭНЖЭЛЭГШЭД

Мессершмидт Д. Г. (1685 – 1735). Байгал дээрэ ерэһэн түрүүшын эрдэмтэ (1729). “Обозрение Сибири” гэжэ олон боти тоосоо бэшэһэн.

Георги И. Г. (1729 – 1802). петербургын Эрдэмэй Академиин академик. Загаһашадай юрын онгосоор Байгал нуурые дуудан ябаа. Байгалай эрьенүүд тухай дэлгэрэнгы мэдээсэлнүүдые үгөө.

Паллас П. С. (1741 – 1811). Петербургын Эрдэмэй Академиин академик. Байгал тойроод зүбөөр ажахы эрхилэлгэ тухай бэшэһэн, шудхажа ородог гол, мүрэнүүдые, тойроод байһан хада, уулануудые зүбөөр харуулһан.

Черский И. Д. (1845 – 1892). Байгалай эренүүдэй түрүүшын газарай зураг байгуулаа. Зүүн Сибириин агууехэ шэнжэлэгшэ.

Дыбовский В. И. (1833 – 1930). Мэдээжэ зоолог. Байгалай байгаалиин нүхэсэлнүүдые, амита юртэмсые, оёоройнь нюруу, уһанайнь урасхал, дулаан, хүйтэниие шэнжэлээ.

Обручев В. А. (1863 – 1956). Геолог, географ, СССР-эй АН-ай академик. Сибирь, Дунда ба Түб Аази шэнжэлэгшэ. Байгалай хотогорой бии бололгые эгээл түрүүлэн эрдэмэй талаһаа баримталан хэлээ.

Верещагин Г. Ю. (1889 – 1944). Мэдээжэ Байгал шэнжэлэгшэ, географиин эрдэмэй доктор, профессор, Байгалай экспедициин таһалгаряагүй хүтэлбэрилэгшэ. Байгалай амитадай болон ургамалай аймаг далайн гарбалтай гэжэ элирхэйлээ.

Кожов И. М. (1891 – 1968). Профессор, бүхы наһаяа Байгалые шэнжэлгэдэ зорюулаа.

Галазий Г. И. (1922 ондо түрэһэн). РАН-ай академик.1961 онһоо 1987 он болотор Лимнологическэ институдай директор, 250 шахуу эрдэмэй хүдэлмэринүүдые бэшэһэн, “Байгал асуудалнууд ба харюунуудта” гэжэ тон хэрэгтэй номой автор.

Николай Шабаев оршуулаа,
Буряад Республикын үндэһэтэнэй номой һан