БАЙГАЛАЙ ТҮҮХЭ БЭШЭГ

Гэрэл зураг: Алексей Ловцов

Манай эрын урда 110 он – Хитадай бэшэмэл баримтанууд соо энэ нуур “Бэйхай” гэһэн нэрэ доро түрүүшынхиеэ дурдагдана.

VI-VIII зуун жэлнүүд – нуурай эрье шадар курыкануудай соёлой хүгжэлтэ тэмдэглэгдэнэ.

X-XII зуун жэлнүүд – монгол хэлэтэ арадууд курыкануудые Байгалай эрьеһээ хойшонь түринэ

XI-XIҮ зуун жэлнүүд – Байгал шадарай дайдаар шэнэ, хори гарбалтан бии боложо захална. Гадна түүрэг, түнгүүс гарбалтаншье ажаһууна.

XVII-XVIII зуун жэлнүүд – нуурай эрьеэр буряад яһатан бии боложо захална.

1643 он – Байгал дээрэ Курбат Ивановай ударидалга доро түрүүшын ород хасагуудай бүлэг бууна. Эндэһээ нуур “Байкал” гээд нэрлэгдэнэ.

1655 он – протопоп Аввакум Байгал дээгүүр сүлэлгэдэ гарана, түрүүшын бэшээшэдэй тоодо уран гоёор Байгал тухай зураглан бэшэнэ.

1667 он – Тобольско воевода П. Годуновай захиралтаар “Сибириин газарай зурагай ном” соо нуурай түхэл дүтэрхыгээр үгтэнэ.

1701 он – С. У. Ремезов гэдэг Тобольско хасаг нуурай зүбөөр зурагдаһан эгээл түрүүшын түхэл (схема-карта) “Сибириин газарай зурагай номдо” оруулагдана.

1729 он – Пётр хаанай зарлигаар Сибирь дайдые шэнжэлхэеэ эльгээгдэһэн эгээ түрүүшын эрдэмтэн Д. Г. Мессершмидт Байгал тухай түрүүшын хүдэлмэри бэшэнэ.

1844 он – Байгал дээгүүр онгосонууд ябажа захална. “Император Николай I”, “Наследник Цесаревич” гэһэн түрүүшын онгосонууд бии боложо, ябажа захалнад.

1862 он — 10-10,5 балл хүсэтэйгөөр газарай хүдэлхэдэ Сэлэнгэ мүрэнэй олон һалаата адагай (дельта) хойто хажуугаар 200 дүрбэлжэн км. тухай хуурай газар доошоо унажа, уһанда ороо, тиигэжэ Провал гэжэ тохой бии болоһон байха юм. Мүнөө энэ тохойн гүнзэгынь 3 м. шахуу болодог.

1898 он – Байгалай уһан замай буудал хүрэтэр түмэр харгы табигдана.

1899 оной июниин 17 – тэрэ үедэ хэмжүүрээрээ дэлхэй дээрэ хоёрдохи “Байгал” гэжэ мүльһэ хахалжа ябадаг паром табигдана.

1900 оной июлиин 25 – “Ангар” гэжэ мүльһэ хахалжа ябадаг онгосо Байгал дээрэ табигдана.

1900-1906 онууд – Байгал дээгүүр түмэр харгын паром ябажа захална.

1903-1904 онууд – Түмэр замай “Байгал”, “Танхой” буудалнуудай хоорондо (энэнь 40 шахуу модо) мүльһэн дээгүүр түмэр харгы табигдажа, тэрээн дээгүүр ашаатай вагонуудые болон паровозуудые морёор шэрэжэ гаргана.

1902-1905 онууд – Байгалые тойроһон түмэр харгы баригдана.

1908 он – 31 нюур дээрэ Байгалай атлас хэблэгдээ (1 дюйм = 1 верста хуряангы хэмжүүртэй).

1916 он – Байгал дээрэ түрүүшын Баргажанай хоморой ургамалнууд болон амитадые харууһалха, аршалха газар (заповедник) байгуулагдана.

1918 он – Большие Коты тосхондо СССР-эй Эрдэмэй Академиин саг үргэлжын шэнжэлгын экспедици байгуулагдана.

1925 он – дээрэ нэрлэгдэһэн экспедици Маритуй тосхондо абаашагдажа, СССР-эй Эрдэмэй Академиин саг үргэлжын эрдэм-шэнжэлгын лимнологическэ станци болгогдоно.

1925-1929 онууд – Г. Ю. Верещагинай хүтэлбэри доро Байгалай экспедици нуурай гол түлэб газарнуудые шэнжэлээ.

1950-1958 онууд – Байгалай уһые 1 м. дээшэнь хөөргэһэн Эрхүүгэй ГЭС баригдана.

1958 он – Байгалай урда хажууда Байкальск хотые, мүн Байгалай целлюлозно-саарһанай комбинат барилгын түргэн түсэбтэй комсомольско барилга эхилнэ.

1959 он – Мүльһэ сүмэлжэ Байгалай гүнзэгые хэмжэхэдэнь, тэрэнь 1 620 м. болоһон байна.

1961 он – Нуур шэнжэлдэг (лимнологическэ) Байгалай станциин үндэһэн дээрэ Листвянка һууринда СССР-эй Эрдэмэй Академиин Сибириин таһагай Нуур шэнжэлдэг институт байгуулагдана.

1962 он – Киев хотын “Ленинская кузница” заводто Байгал дээрэхи эгээл томо шэнжэлгын онгосо байгуулагдана. Тэрэ 560 т. ашаха аргатай, утань 43,6 м., 7,8 м. талмайтай (палуба).

1963 он – Байгалай амита болон ургамалай аймагууд тухай уһан дорохи түрүүшын кино буулгалгые “Киевнаучфильм” студи үнгэргэнэ.

1966 он – Байгалай целлюлозно-саарһанай комбинат ашаглалгада тушаагдана.

1969-1975 онууд – Омоли загаһанай олошорхын тула тэрэниие олзоборилго хоригдоно.

Гэрэл зураг: Алексей Ловцов

1974 он – Эхолот түхеэрэлгээр нуурай гүнзэгы хэмжэгдээ. (1 637 м.)

1986 он – Байгал шадарай (Прибайкальский) ба Байгалай арын (Забайкальский) үндэһэтэнэй паркнууд, Байгал-Зүлхын хоморой ургамалнууд болон амитадые харууһалха, аршалха газар (заповедник) байгуулагдаа.

1990 он –Англиин баримтата фильм буулгагшадай ЮНЕСКО-гай хабаадалгатай буулгаһан “Сибириин сэнхир нюдэн” гэһэн фильм дэлхэйн экрануудта гарана.

1991 он – байгаалиие эмхи гуримтайгаар ашаглалгын Байгалай институт байгуулагдана. Тэрэнь мүнөө – РАН-ай Сибириин таһагай байгаали ашаглалгын Байгалай институт.

1991 он – Уһанай гүнзэгыдэ орохо боломжотой “Пайсис” гэжэ түхеэрэлгэ нуурай оёорто хүрэтэр ороо. (1 637 м.)

1992 он – “Байгал нуурай, оршон байгаалиин баялигуудые сахиха, аршалха, мүн гамтайгаар, зүб мүрөөр ашаглаха нэгэдхэгдэмэл программые” бэелүүлгые хинан шалгажа, хүтэлбэрилжэ байха зорилготой Правительствын Байгалай асуудалнуудаар саг үргэлжын комисси байгуулагдана.

1992 он – Байгал дээрэ, Бугульдейкын адаг багаар, эгээл түрүүшын үрэмдэлгэ хэгдэжэ, 120 м. зузаантай оёорой хүрьһэн абтаһан байна.

1993 он – Нуурай уһа шэнжэлдэг институдай үндэһэн дээрэ РАН-ай Сибириин таһагай байгаалитай харилсалгын эрдэмэй Байгалай үзэсхэлэн нээгдэнэ.

1993 он – Хэдэн олон жэлнүүдэй туршада шэнжэлэгдэһэн материалнуудай үндэһэн дээрэ Россиин эрдэмэй академи Байгалай эрдэмэй-тайлбариин мэдээнэй атлас байгуулна.

1994 оной сентябрь – Улаан-Үдэ хотодо, тиихэдэ Байгал дээрэ “Байгал – тогтонижонги хүгжэлтын хэб болоһон газар дайда” гэһэн асуудалаар Уласхоорондын бага хуралдаан (конференция) үнгэрнэ.

1994 он — Байгал нуурай, оршон байгаалиин баялигуудые сахиха, аршалха, мүн гамтайгаар, зүб мүрөөр ашаглаха асуудалаар Россиин Федерациин Правительствын нэгэдхэгдэмэл программа баталагдана.

1995 оной декабриин 9 – “Байгал-аян-95” гэһэн Аянай уласхоорондын I яармаг үнгэрнэ. Тэрэ гэһээр энэнь жэл бүри үнгэржэ байдаг.

1995 он – Россиин газарай зураг буулгадаг Федеральна албанай ород, англи хэлэнүүд дээрэ тон тодорхой бэшэлгэтэй “Байгал нуур” гэһэн газарай зурагай атлас толилогдоно.

1996 он – Байгал Байгаалиин бүхы дэлхэйн угай баялиг гэгдэһэн газарнуудай ЮНЕСКО-гай дансада оруулагдана.

1996 он – Улаан-Үдэ хотодо Дунда Аазиин бөө мүргэлөөр Уласхоорондын эрдэмэй симпозиум ба “Байгал нуурай амита юртэмсын олон янзануудые хамгаалга” гэһэн түрүүшын эрдэмэй бага хуралдаан үнгэргэгдэнэ.

1998 оной сентябрь — “Байгал Байгаалиин бүхы дэлхэйн угай баялиг гэгдэһэн газар дайда: уласхоорндын харилсаануудай дүнгүүд ба ерээдүйн аша үрэ” гэһэн Уласхоорондын бага хуралдаан Улаан-Үдэ хотодо, мүн Байгал дээрэ үнгэрнэ.

1998 он – Ушканьи олтирогууд багаар Байгалай мүльһэн дээрэһээ нуурай оёорой хүрьһые эгээл гүнзэгыдэ үрэмдэнэ. (600 м.). Тиигэжэ һүүлэй 15 млн. жэлнүүдэй туршада нуурай лаб байһан гэршэлэгдэнэ.

1999 оной апрель – “Байгал тухай хуули” баталагдан абтана.

2000 он – “Байгалай мүн оршон байгаалиин газар дайдые амита байгаалитай харилсалгын эрдэмэй эрилтэнүүдээр хубаарилга ба Байгалай ба тэрэнэй оршон байгаалиин хилэнүүд тухай арад зондо мэдээсэлгэ тухай” хуули абтана.

2001 оной августын 23-25 – Байгалай экономическэ форумай хэмжээн соо “Байгал – дэлхэйн угай баялиг” гэһэн Уласхоорондын бага хуралдаан үнгэрөө.

2001 он – Байгалай эрье дээрэ “Истомино” гэжэ һуралсалай Ведомствэнүүд хоорондын станци байгуулагдаа.

Автор: Тулохонов А. К.,
Екимовская О. А., Бешенцев А. Н.
“Би Байгалые шудалнаб” / А. К. Тулохонов, О. А.
Екимовская, А. Н. Бешенцев. – Новосибирск, 2002, — н. 3-5
(энэ номһоо абтаба)