БАЙГАЛАЙ ХАБ ЗАГАҺАН


НЭРЭ. Байгалай хаб загаһан Pһoca sibirica Gmelin, 1798.



ТҮРЭЛ. Аймаг: Animalia, Zoobiota = Амитан. Түхэл Cһordata = Хордово


Анги Mammalia Linnaeus, 1758 = Млекопитающе

Һүрэг Pinnipedia Illiger, 1811 = Һэрбээ хүлтэ. Бүлэ Pһocidae Brooker, 1828 = Хаб загаһантан, (шэхэгүй) хаб загаһан. Гарбал Pһoca Linnaeus, 1758 = Юрын хаб загаһан.


ТЭРЭНЭЙ ДҮТЫН ТҮРЭЛНҮҮД, уг гарбал.


Кольчата хаб загаһан — Pһoca һispida Scһreber, 1775, каспиин хаб загаһан – Pһoca caspica Gmelin, 1788.

Уг гарбал – хойто зүгэй кольчата хаб загаһанай угтай нэгэ гарбалтай.


ОНСО ТЭМДЭГҮҮД (илгардаг шэнжэнүүдынь)


Нэгэ үнгэтэй, толбонууд үгы. Нюрганиинь ехэнхидээ нэгэ үнгэтэй, шара ногоон-боро, үгышье һаа хүрибтэр-мүнгэлиг-боро, хажуу болон гэдэһэн талаараа сайбар ба шаралгы. Залуу хаб загаһад – мүнгэлиг-боро, нарайшуулынь – шаралгы-сагаанууд. Урда һэрбээнүүдэйнь хюмһанай үргэн тэдэнэйнгээ хоорондохи зайтай дүтэрхы. Хюмһануудынь дундуураа хабһан мэтэ гүбэгэрнүүдтэй. Хамарайнь яһанай урда заха дундуураа тобойжо гараһан бэшэ. Доодо үргэнэйнь гол шүдэнүүдэй хойрдохи үндэр зэргэлээ үндэрнүүдһээнь халта томо.


АЖАМИДАРАЛЙНЬ ГУРИМ


Нектобионт – наһанайнгаа ехэнхи хубиие уһанай гүнзэгыдэ үнгэргэдэг.

Пагофил – нуурай мүльһөөр хушаатай байха мүн мүльһэнэй һандаржа байха үедэ тэрэнэй ажабайдал мүльһэнтэй нягта холбоотой. Бүхэли үбэлөө, мүльһэнэй үшөө нимгэндэ гаргаһан амилха зай (нүхэнүүдые) хэрэглэн, уһан соо үнгэргэдэг. Мүльһэнэй унаха хирэдэ нуурай хойто заха руу нүүдэг. Зундаа, бэлшээриин хаһада, эрье дээгүүр хэбтэхэ газарнуудые түхеэржэ, бүхы нуур дээгүүр тарадаг. Намартаа, уһанай хүйтэржэ захалхада, зүүн тээшээ, үшөө нимгэн мүльһэндэ амилха нүхэнүүдые хэжэ, гүйхэн газар руу нүүдэг, декабрь тээшэ нуурайнгаа бүхы талмайгаар тарадаг байха юм.


ХАБ ЗАГАҺАНАЙ ҮДЭСЭ


Хаб загаһанай наһатай болохо бүри эрэ эмынь илгаа эли боложо тодордог. Пагофил – ороондо оролгонь ба түрэлгэнь – мүльһэн дээрэ. Февралиин һүүлһээ майн эхин болотор хугасаа соо ороондо ородог. 11 һарын туршада хээлитэй ябадаг, тэрэнэйнь 3 – 3,5 һара латентнэ үе гээд тоологододог, ондоогоор хэлэбэл эрын “хорхой” бариһан үндэгэнүүдэйнь хүгжэлтэ һаатадаг. Хээлитэй хаб загаһан мүльһэн дээрэ гаража, саһан соо уургай түхеэрээд, тэрээн соогоо хүбүүлдэг. Февраль һарын һүүл багһаа март һарын һүүл болотор хүбүүлдэг байха юм.


БАЙРЛАДАГ ГАЗАРЫНЬ: Байгал нуурай бүхы дэбисхэр.


Зунай хаһада бүхы Байгал дээгүүр, налуу эрьенүүдээр амидардаг. Тэдэнэй үсөөхэниинь эрье дээгүүр зуһадаг байна.


МЭРГЭЖЭЛ Ихтиофаг.


Хаб загаһан тоһон жараахайгаар, ута далитай бычок ба шара далитай бычогуудаар хоолодог юм.


АЖАМИДАРАЛАЙНЬ ТАБСАНГУУД


Белёк – нэгэ һара хүрэтэр.

Кумуткан, хүбүүн, хубунок – түрүүшынхиеэ гуужаһан гүлгэн (1 һараһаа 1 жэл хүрэтэр)

Аргал – ороондо оруулха шадалдаа хүрэһэн эрэ хаб загаһан

Эмэ хаб загаһанай ороондо орохо хаһань – 4-6 наһатайдаа, эрэнь – 1-2 жэлээр хойно. Дунда зэргынь шэгнүүр – 50 кг.

Эрэ хаб загаһанай эгээ ехэ шэгнүүр – 130-150 кг., эмынхи – 110 кг. Эрэ хаб загаһанай эгээ утань – 1,5-1,6 м., эмын – 1,5 м. хүрэтэр. Хаб загаһанай утаашаа ургалга 17-19-тэйдөө зогсодог, тиихэдэ шэгнүүрэйнь нэмэлгэ үшөө хэдэн жэлнүүдэй туршада үргэлжэлдэг, наһанайнгаа эсэс хүрэтэршье нэмэжэ байхадаа болохо. Наһанайнь хэмжүүр дунда зэргээр – 56 жэл.


МОРФОФИЗИОЛОГИЧЕСКЭ ТОДОРХОЙ БАРИМТАНУУД


Дабһагүй сэбэр уһанда амидардаг хаб загаһанай

Тон жэжэ загаһадые эдижэ шадаха аргатай олон газартаа тобойжо ургаһан жэрэгэр шүдэнүүдтэй. Гэрэл багатайда гү, али боро хараанаар эдихэ хоолоо олохын тула нюдэнүүдынь улхархай соогоо томонууд.

Урда һэрбээгэйнь хюмһанууд хүсэ ехэтэй, тэрээгээрээ 1 м. шахуу зузаан мүльһэндэ амилха нүхэ хэжэ, тэрээнээ хүрэшэхэгүйнь тула ото малтажа байдаг. Гүнзэгыдэ хоол бэдэржэ, удаан соо амилангүй ябахын тула шуһан соонь гемоглобинай холисо ехэ. Сүүдхын туршада 5-6 кг. Загаһа эдидэг. Эдиһэн хоолынь 2-3 сагай туршада бэедэнь шэнгэдэг. Уһан соо 300 м. хүрэтэр доошоо орохо аргатай. Часай туршада 20-25 км. хурданаар тамардаг. 1 часһаа үлүү уһан соо байжа шадаха аргатай.


ХАБ ЗАГАҺАНАЙ БАЙГУУЛГА, ТЭДЭНЭЙ ТОО


Эрэ, эмын илгаагаар: эмэ – 58%, эрэ – 42%. Наһанай илгаагаар: 1-9 жэлтэй – 78,7%, 10-19 наһатай – 17,0%, 20-29 наһатай – 3,0%, 30-39 наһатай – 0,9%, 40-49 наһатай – 0,3%, 50, 50-һаа дээшэ наһатай – 0,1%. Дүн хамта 80-100 мянган толгой тоологдодог.

Тодорхой баримтануудай данса согсолбо: И. А. Кутырёв, Н. М. Пронин

Кутырёв И. А., Пронин Н. М. Байгалай хаб загаһанай тодорхой
баримтануудай данса//Байгалай хаб загаһан: Тодорхой баримтануудай
данса ба тэрээнэй оруулагдаһан номууд/РАН. Сибириин таһаг. Амитадай
аймаг шэнжэлгын юрэнхы ба туршалгын институт. Согсологшод:
И. А. Кутырёв, Н. М. Пронин, Л. С. Имехелова, Е. А. Петров, Е. А. Кузьмина.
Харюусалгата редакторнууд Т. П. Добоева, С. Г. Щепин. – Улаан-Үдэ, 2006, — н. 9-11


<< гэдэргээ гаршаг саашаа >>