ЗАПОВЕДНИГҮҮД – ОНСО ХАМГААЛАЛГАТАЙ
БАЙГААЛИИН ГАЗАРНУУД

Баргажанай амидаралта оршон хамгаалгын газар

Гэрэл зураг: Наталья Леонтьева

Баргажанай амидаралта оршон хамгаалалгын байгаалиин газар – Россиин дэбисхэр дээрэ эгээл урданай Байгал тойроод эрдэм шэнжэлэлгын эмхи зургаан.

Заповедник Эрхүүгэй генерал-губернаторай тогтоолоор 1916 оной майн 17-до байгуулагдаа. 1917 оной эхеэр Правительствын тогтоолоор заповедник байгуулагдаа гэжэ дансада оруулагдаһан байна.

Тэрэ үедэ хюдагдажа, барагдаха туйлдаа хүрэһэн булганай тоо толгой үлэһэн тэдыгээрнь хамгаалха, шэнжэлхэ зорилготой заповедник байгуулагдаа. Эдэ хэмжээ ябуулгануудай ашаар булганай тоо толгой урданайнгаа хэмдэ хүрэжэ олошороо. Эндэ булганһаа гадуур үнэтэ арһатай бусад жэжэ ан амидардаг: үен (горностай), һолонго (колонок), бүдүүн хүзүүн (хорь), хэрмэн (белка), охотноон (ласка), халюун (выдра), шэлүүһэн (рысь).

Заповедник Байгалай зүүн хойто эрьеэр, Баргажанай шэлын ташалангай дундуур багаар, 347 000 га талмай эзэлдэг. Заповеднигэй 55 хубинь (%) тон хомор ургамалтай нюсэгэн хаданууд, шулуун оройнууд, 16 хубинь лэ доогуур, Байгалай эрье шадараар юм. Урда хажуунь Байгалай Арын үндэһэтэнэй парктай хилэтэй. Бүхы талмайн 220 000 гектарынь ой модотой.

Эндэ 886 янзын ургамалнууд ургадаг, тэдэнэй 7-ниинь – хоморой. Заповедниктэ 41 түхэл янзын амитад, 274 түхэлэй шубууд, 4 янзын рептилинүүд, 2 янзын уһан соошье, агаарташье амилха аргатай амитад, 50 түхэлэй загаһад амидардаг. 400 — һаа 760 хүрэтэр халуунтай олон тоото булагууд газар дороһоо гаража байдаг.

1986 ондо Баргажанай заповедник амидаралта оршондо хабаатай болгогдоһон байгаа. 1996 ондо заповеднигэй бүхы талмай “Байгал нуур” гэжэ Бүхэдэлхэйн байгаалиин баялигта хабаатай болгогдоһон юм.

Заповеднигэй түб Байгалай эрьеын Давша һууринда анхандаа байһан, тэрэнэй ажабайдал хангалгын хүндэ ушарһаа энэ түб Нижнеангарск хотодо абаашагдаһан байгаа. Тэрэнэй эрдэмэй таһаг – Улаан-Үдэдэ. Давша һууринда заповеднигэй байрын түхеэрэлгэнүүд байһан зандаа.

Заповеднигэй дэргэдэ байгаалиин үзэсхэлэн нээгдэнхэй. Тэрэниие Байгал дээгүүр аяншалагшад хараха аргатай.

ДЖИРГЫН АМИДАРАЛТА ОРШОН ХАМГААЛГЫН ГАЗАР

Гэрэл зураг: Наталья Леонтьева

Джиргын заповедник 1974 ондо байгуулагдаһан Гүрэнэй заказнигай үндэһэн дээрэ 1992 ондо байгуулагдаһан юм.

Заповедник Буряад Республикын хойто хажууда (Хурамхаанай аймаг), гурбан ехэ – Баргажанай, Икадай, Урда-Муяын шэлэнүүдэй уулзуур дээрэ, Баргажан голой эхин багаар байгуулагдаһан. Хойто захань Хурамхаанай ба Хойто-Байгалай аймагуудай, зүүн захань Хурамхаанай ба Бабантын аймагуудай хоорондын хилэ зубшажа тааралданхай, баруун захань Баргажан голой зүүн эрьеэр, урда захань – Джирга Сея хоёр голнуудые һалгааһан шэлын оройгоор гарадаг. Заповеднигэй түб – Майский һуурин. Заповеднигэй эзэлдэг талмай 238 088 га, энэнь Хурамхаанай аймагай талмайн 19% болодог.

Багалай арын хойто, Байгал шадарай зүүн хойто (Баргажан голой эхин, Икадай шэлэ) хажуунуудай эхэ түрэл байгаалиие тэрэл хэбээрнь байлгаха, амита болон ургамалай байгаалиин жама ёһые шэнжэлхэ, байгаали хамгаалгые эрдэмэй талаһаа үндэһэлхэ гэһэн гол зорилготой энэ заповедник байгуулагдаһан байгаа.

Заповеднигэй дэбисхэр дээрэ 29 түхэлэй хоморой ба ондоо тээ хаанашье ушардаггүй ургамалнууд, 45 түхэлэй һүн тэжээлтэд (тэдээн соо хоморой, 8-ниинь Россиин, 29-ниинь Буряад Республикын Улаан номуудта оруулагдаһан), 108 түхэлэй шубууд, 18 түхэлэй загаһад, тиихэдэ 3 түхэлэй газар-уһанай амитад тоологдоно.

Заповеднигэй ургамалнууд үндэрэй гурбан бүһэлүүртэ хубаардаг: хадын-ойто талын, хадата тайгын, хадын үндэрэй. Тэндэнь ехэнхидээ шэнэһэн байха. Нам газараар үлэн үбһэтэй намаг байха, харганай бургааһан ургадаг.

Загаһад гэбэл – нуурай-голой түхэлнүүд: хадарин, ялаагана, голой жараахай, тула, гутаар, сурхай, һэлбэрүүһэн, үгышье һаа сагаан загаһан гэдэг.

Джиргын заповедник мүлхижэ ябадаг амитадаар баян гэжэ мэдээжэ. Тэдэнь 6 түхэлэй. Тэдээн соонь монгол гүрбэл, юрын уж могой, угалза хээтэй полоз, юрын гадюка – эдэ баран Буряад Республикын Улаан номдо оруулагданхай.

Мүнөө үедэ заповеднигтэ 201 янзын нюрга-хүзүүнэй яһатай амитад бии гээд мэдээжэ. Тиимэ яһагүй амитад бүришье һаа олон, 839 янзын гээд мэдээжэ, 164 янзын абаахайнууд байха.

Эндэхи шубууд нюрга-хүзүүнэй яһатай бусад амитадһаа түхэл янзаараа олон. Мүнөө 142 янзын шубууд амидарна гээд лаб мэдээжэ, энэнь Байгал нуурай хойто хажуугай амитадай бүхы түхэл янзануудай 40,3% болодог.

Шубуудай 29%-нь Буряадай Улаан номдо оруулагданхай: (эдээнэй нэрэнүүдэй оршуулгын хаанашье үгы тула ород хэлэн дээрэ үгтэбэ) аполлон восточный, махаон сибирский, таймень, черный аист, лебедь-кликун, черная кряква, касатка, каменушка, горбогосый турпан, большой подорлик, могильник, беркут, орлан-белохвост, кречет, сапсан, чеглок, дербник, белая сова, филин, ястребиная сова, длиннохвостая неясыть, крапивник, малая пестрогрудка, желтоголовый королек, обыкновенная пищуха. Усатая ночница, бурый ушан, речная выдра, северный олень.

Һүүлэй үедэ тэдэнэй хойноһоо хуули бусаар агнуури хэгшэд олошоржо, тэдэнэй, илангаяа доргоной, хүдэриин, гүрөөһэнэй, тоо толгой үсөөрөө.

Мүльһэтэ үеын Амудай хотогорые заповеднигэй түб гээд нэрлэмээр. Тэндэ олон тоото тон сэбэр уһатай нуурнууд элбэг. Эгээ ехэнь Амут нуур. Тэрэ зундаа эгээл һайнаар халахадаа +60 С болодог. Баргажан голой нуур мэтэ таляан газарнууд һонирхолтой – Боолон-Түмэр нуур, Чурикто. Боолон-Түмэр нуур хатуу, эзэтэй нуур гээд хэлсэдэг, урда үедөө эндэ Баргажанай гол мүрэнүүдтэ уһа заяадаг агууехэ бөө ажаһууһан гээд домог бии.

Джиргын заповедник болобол газарай болон уһанай, хоморой ба үгы болохо туйлдаа хүрэһэн амитадай ба ургамалай аймагай айхабтар шухала хамтадхагдаһан согсос гээшэ.

БАЙГАЛАЙ АМИДАРАЛТА ОРШОН ХАМГААЛГЫН ГАЗАР

Буряадай АССР-эй Министрнүүдэй Соведэй 1968 оной декабриин 31-нэй 461 дугаарай Тогтоолой үндэһэн дээрэ РСФСР-эй Министрнүүдэй Соведэй 1969 оной сентябриин 26-най 571 дугаарай Тогтоолоор Байгалай гүрэнэй байгаалиин оршон хамгаалгын газар байгуулагдаһан юм.

Хамар-Дабаанай шэлын, мүн Байгал нуурай эрье шадарай байгаалиин ба хадата-тайгын хамтадхагдаһан согсос тэрэ хэбээрнь үлээхэ ба шэнжэлхэ зорилготой энэ заповедник байгуулагдаһан юм. Энээндэ Байгалай бүхы шахуу эрьенүүд хабаатай. 1950-дахи онуудаар заповедник байгуулха тухай бодомжологдожо захалһан, Забайкальскын ЦБК-гай барилгатай холбоотой байгаали хамгаалгын асуудалнууд энэ шиидхэбэриин түлхисэ боложо үгэһэн байгаа. Мүнөө энэ комбинадай хаядаһан Байгал тойроод ургамалда ямар нүлөө үзүүлнэб гэжэ сэгнэлтэ үгэхэ аргатай гансахан эхэ хэмжүүр (эталон) болонхой.

Заповедник Байгалай зүүн урда эрьеэр Буряад Республикын урда хажууе эзэлжэ, 165 700 га газарта байгуулагданхай. Эндэ Кабанскын, Сэлэнгын, Зэдын аймагууд ороно, хойто хилэнь Улаан-Үдэ – Эрхүү гэһэн автозамаар гарадаг. Урда хажуунь Химни голоор, баруун хажуунь – Выдриная, Ключевая, Хандагайта голнуудаар, тиихэдэ зүүн хажуунь – Мишиха голоор ба Үбэр-Хон голой зүүн эрьеэр гарана. Заповеднигэй түбтэ 2-2,3 мянган м. үндэртэй хаданууд ородог, тэдэнэй эгээ үндэрынь Соохор хада (2 361 м.).

Заповеднигэй эзэлдэг талмайда уларилай байдал тэгшэ бэшэ. Хамар-Дабаанай урда ташалангаар континентальна уларилай шэнжэнүүд, хойто ташаландань нуурай нүлөөн үзэгдэдэг. Үбэлынь саһа багатай, үнгэрүү ехэ хүйтэн болодоггүй, хуурайшаг ба һэрюубтэр зунтай.

Заповеднигэй 68%-е тайга эзэлдэг: Ара таладаа – хуша, жодоо, үбэр таладаа – нарһа-шэнэһэтэ. Заповеднигэй арбанай нэгэ хубиие ногоо элбэгтэй альпийскэ талмайнууд эзэлдэг.

Эндэ 800 янзын ургамалнууд, тэдэнэй 12 янзануудынь – хоморой, 37 янзын ан амитад, 260 янзын шубууд амидардаг. Тэдээн сооһоо эгээл олониинь – хүдүү, һойр, бүргэд, торхируу, шара шубуун.

1985 ондо заповеднигэй мэдэлдэ Кабанскын федеральна заказник (12 000 га) үгтэһэн байгаа. 1986 онһоо заповедник “Байгал нуур” гэһэн Бүхэдэлхэйн байгаалиин угай баялигай тоодо оруулагданхай.

Заповеднигэй түб Кабанскын аймагай Танхой һууринда. Эндэ байгаалиин үзэсхэлэн бии. Заповеднигэй урда хилээр хэдэ хэдэн аяншалагшадай зүргэнүүд бии юм.

Николай Шабаев,
Буряад Республикын Үндэһэтэнэй номой һан