ЗАГАҺАНАЙ БАЯЛИГ БА ЗАГАҺАНАЙ АЖАХЫ
БАЙГАЛ ШАДАРАЙ ДАЙДЫН ЗАГАҺАНАЙ
АЖАХЫЕ ЗАГАҺААР ХАНГАЛГЫН ҮНДЭҺЭН ҺУУРИ
 Ойхон ольтирог. Гэрэл зураг: Владимир Трофименко |
Байгалай экономикын һалбарида загаһанай ажахы ехэхэн һуури эзэлдэг. Байгал дээрэ ехэнхи хубииень омоли болон бусад жэжэ загаһадые (улаан нюдэн, алгана, г. м.) олзоборилдог. Загаһа олзоборилгын хаһада хадаран, гутаар, сурхай, булуусхай загаһад гүльмэдэ ородог. Тоо толгойнь үсөөрһэнһөө боложо һэлбэрүүһэн, Байгалай сагаан хадаран г. м. загаһадые олзоборилго мүнөө үедэ хорюулагданхай. Үсөөн тоото болон үгы болохо туйлдаа хүрэжэ Буряадай ба Россиин Улаан номдо оруулагдаһан загаһад гэбэл: Байгалай хилмэ, зэбгэн, тула. Байгал соо амидаржа захалһан Амарай мүргэ, Амарай холбордой, тээли (хэлтэгэнэ) загаһад олзоборилогдожо захалаа.
Буряадай уһа, гол, нуурнуудта загаһанай нөөсын байдалые Зүүн Сибириин загаһанай Түбэй адаглан ябуулжа байһан шэнжэлгэнүүд харуулна, тиихэдээ энэ талаар байдал муу бэшэ гээд тоологдоно. Эндэ бүхыдөө загаһанай нөөсэ тухай хэлэгдэнэ. Һүүлэй арбан жэлнүүдэй туршада үнэтэ түхэлэй загаһадые олзоборилго дээшэлээ (хилмын, һэлбэрүүһэнэй түхэлэй), эндэ табигдаад үдэжэ, амидаржа захалһан (мүргэ, хэлтэгэнэ), тиихэдэ эндэхи загаһад (сурхай, булсуухай). Тэдэниие олзоборилгын хэмжүүр хаана, ямар уһанда амидардагһаань, загаһанай дэлгүүрэй үнэ сэнһээ, тэдэнэй дэлгүүр дээрэ эрилтэһээ гол түлэб дулдыдадаг. Буряадай бүхы уһа, гол, нуурнууд сооһоо эгээл ехээр загаһа олзоборилдог газарынь Байгал нуур болодог.
Эгээл ехээр олзоборилогдодог загаһадай дундаһаа омоли илгарна. Байгалай омолиин үдэсэ ба тэрэнэй тоо толгой 1960-дахи онуудай һүүл тээшэ Ангар дээрэ Эрхүүгэй ГЭС барилгаһаа, Байгал шадарай байгаалиин бузарлагдалгаһаа, Байгалда шудхадаг уһанай (илангаяа Сэлэнгын) бузарлагдаһанһаа, уһа мүрэнүүдэй шадархи ой модо хэмһээ ехээр отолһонһоо, загаһанай хоол, тэжээлэй багадаһанһаа, олзоборилгын гуримуудые хазагайруулһанһаа боложо үсөөрөө. Тиигэжэ, омолиин тоо толгойн олошорхын тула, 1969 онһоо тэрэниие олзоборилго хоригдоһон байгаа. Омолиин үдэсын хойноһоо ехэ хүдэлмэри ябуулагдажа захалаа. Загаһа үсхэбэрилгын заводууд байгуулагдаа, тэдэ заводууд 3,75 миллиард түрьһэ гаргаха хүсэндэ хүргэгдөө. Эдэ хэмжээ ябуулгануудай ашаар омолиин тоо толгой олошороо, 1982 он тээшэ омоли хэмээр олзоборилхо аргатай бологдоо. Гэбэшье Байгал нуурай ба тэрэнэй тойронхи оршонгой байгаалиин ариг сэбэр һайн тээшээ хубилаад орхиногүй, энэнь омолиин үдэсэдэ үшөөл муу нүлөө үзүүлһэн зандаа.
 Гэрэл зураг: Наталья Леонтьева |
Байгалай омолиин мүнөө үеын нөөсэнүүд тэрэниие олзоборилгоһоо, омолиин байгаалиин заршамаар ба хүнүүдэй оролдолгоор үдэсэһөө, Байгалай али газарта, ямар гүнзэгыдэ амидардагһаа дулдыдана. Омолиин үдэсын хойноһоо анхарха, харгалзахадаа Байгалда шудхажа ородог гол мүрэнүүдэй адагуудые харааһаа алдажа болохогүй. Тэндэл омоли жэжэ байхадаа хоол тэжээлээ олодог байха юм. Байгаалиин байдалай доройтоһон ба экономикын байдалай һуларһан мүнөө үедэ омолиин байгаалиин жама ёһоор үдэсэ гээшэ тон хүндэ гээд тусхайтаар үнгэргэгдэһэн шалгалтанууд харуулна. 1970-1980 онуудаар энээндэ техногеннэ нүхэсэлнүүд (илангаяа Сэлэнгэ мүрэн дээрэ) нүлөөлдэг һаа, мүнөө үедэ, 1990-дэхи онуудһаа захалаад, хулгайгаар загаһа баригшад тэрээн дээрэнь нэмэжэ нүлөөлдэг болонхой. Тиимэһээл омолиин үдэсын хойноһоо, байгаалида найдаад байлтагүй, хүнүүдэй оролдолго гээшэл тон хэрэгтэй болонхой.
Омоли олзоборилготой хамта Байгал дээрэ бусад жэжэ загаһад олзоборидо ородог. Һүүлэй хэдэн жэлнүүдһээ урид жэжэ загаһадые олзоборилго бүхыдөө олзоборилогдоһон загаһадай 48-55% болодог байгаа. Жэжэ загаһадые олзоборилгын уналга 1986-1987 онуудта тэдэниие хэмһээ ехээр (600-800 тонноор үлүү), тэдэнэй үдэсэһөө булюугаар олзоборилгоһоо болоо. Тиигэбэшье улаан нюдэн, елец, алгана мэтын загаһадай нөөсэ сор газараараа яһала бии. Гэхэтэй, загаһанай үйлэдбэриин олзо багатай, мүн тэрэниие буйлуулгын талаар шиидхэгдээгүй асуудалнуудай үшөөл олон дээрэһээ жэжэ загаһа олзоборилгын хэмжээе бага болгохо баатай бологдоно. Томо загаһадые олзоборилгын хэмжээн бүхы олзоборилгын хэмжээнһээ 1,5-һаа 3 хүрэтэр процент болодог. Мүнөө үедэ Хойто-Байгалай аймагтал сурхай олзоборилго булюу, Сэлэнгын, Баргажанай аймагуудта энэнь бага. Тиихэдэ булуусхай олзоборилго Сэлэнгын, Хойто-Байгалай аймагуудта булюу, Баргажанай аймагта тиимэ ехэ бэшэ.
Булуусхайн нөөсэ Байгал нуурай хойто хажуугаар тиимэшье ехэ бэшэ, гэбэшье тоо толгойн талаар нэгэл хэмжээндээ шахуу байдаг. Сэлэнгэдэ булуусхайн тоо толгой, тэрэниие олзоборилго нэгэ хэмжээндээ бэшэ, хубилжа байдаг. Үсөөрнэ. Бусад аймагуудаар байдал баһал тиимэрхүү. Мүргын нөөсэ Баргажанай аймагта балай хубилдаггүй, энэнь Баргажан голой һайн нүлөөнһөө болодог, Сэлэнгын гүйхэндэ нэгэ дороо байдаггүй, загаһа барилгын үедэ жэл бүри гүльмэ соо дайралдадаггүй.
Байгал шадарай дайдын нуурнууд хоорондоо загаһанайнгаа нөөсын болон тэрэниие үйлэдбэрилгөөрөө илгаатайнууд. Эдэ нуурнуудта 1990-дэхи онуудһаа хойшо загаһа олзоборилго доошолоо. Яруунын нуурнуудта гол түлэб жэжэ загаһад олзоборилогдоно (улаан нюдэн, алгана, зоодой), зарим нуурнуудтань тэндээ дадал боложо үдэһэн улаан загаһан. Тэдэ нуурнууд ямаршье түрэлэй загаһа үсхэбэрилхэдэ таарамжатай. Сэлэнгын аймагай нуурнууд (Галуута-Бүхэнэй бүлэг нуурнууд) гол түлэб жэжэ загаһа элбэгтэй.
ЗАГАҺАНАЙ АЖАХЫН ЖАСА
ХОЙТО-БАЙГАЛАЙ ЗАГАҺА ҮЙЛЭДБЭРИЛГЫН АЙМАГ
Байгалай эрье шадарай 100 м. хүрэтэр гүнзэгын уһанай нюруугай талмай 62 000 га, тиихэдэ гол горходтойгоо нуур-сорнуудай уһанай нюруугай талмай 32 800 га болодог, тэрэ тоодо Хойто-Байгалай сор – 2 300 га, Иркана нуур – 1 001 га. Бага нуурнуудай ехэнхи хубинь (Кичерскэ, Блуднэ, Сикили) Кичера, Дээдэ-Ангар мүрэнүүдэй урасхалай эгээл һайн газараар байдаг.
БАРГАЖАНАЙ ЗАГАҺА ҮЙЛЭДБЭРИЛГЫН АЙМАГ
Байгал нуурай 100 м хүрэтэр гүнзэгытэй уһанай нюруугай талмай 130 000 га юм, тиихэдэ загаһа үйлэдбэрилдэг талмайнь 30 500 га, Баргажанай тохойн жэжэ загаһа олзоборилдог уһанай нюруугай талмай тэрэ тоогой 10%, Арангата нуурай – 5 420 га, Духово нуурай – 616 га, Баргажан гол шадарай нуурнуудай – 1 000 габолодог.
БАЙГАЛ-ШАДАРАЙ ЗАГАҺА ҮЙЛЭДБЭРИЛГЫН АЙМАГ
Байгал нуурай 100 м хүрэтэр гүнзэгытэй уһанай нюруугай талмай (тэрэ тоодо Сэлэнгэ мүрэнэй аймагай дэбисхэр дээгүүр урдадаг хуби) 31 000 га юм, Котокель нуурай уһанай нюруугай талмай – 6 890 га.
“Рыбный промысел на Байкале и в Прибайкальском районе” харагты.СЭЛЭНГЫН ЗАГАҺА ҮЙЛЭДБЭРИЛГЫН АЙМАГ
Байгал нуурай 100 м хүрэтэр гүнзэгытэй уһанай нюруугай талмай эндэ 145 000 га, эрье шадарай нуурнуудай, сорнуудай – 31 500 га, тэрэ тоодо 22 000 га талмайтай Провал тохой, Посольско сор – 3 500 га, истогой сор – 2 500 га, тиихэдэ Сэлэнгэ мүрэнэй адаг багаар хэдэ хэдэн нуурнууд ба татуурнууд оролсодог.
ГАЛУУТА-НУУРАЙ ЗАГАҺА ҮЙЛЭДБЭРИЛГЫН АЙМАГ
Галуута-Бүхэнэй нуурнуудай дундаһаа гол түлэб загаһа үйлэдбэрилгын удха шанартай нуур гэбэл, уһанай нюруугай 16 500 га талмайтай Галуута-Нуур (Хүл нуур гэлсэдэг) болодог. Энээндэ мүн Сурхайта нуур хабаатай (420 га), тиихэдэ хамта дээрээ уһанай нюруугай 300 га талмайтай 10 шахуу жэжэ нуурнууд..
ЯРУУНЫН ЗАГАҺА ҮЙЛЭДБЭРИЛГЫН АЙМАГ
Бүхыдөө уһанай нюруугай 40 000 га талмайтай Ярууна-Хоргын бүлэг нуурнуудһаа загаһанай үйлэдбэрилгын удха шанартай нуурнуудые нэрлэбэл уһанай нюруугай 19 100 га хамтын талмайтай Ехэ Ярууна, Бага Ярууна, Нарһата нуур, Гунда, Сурхайта, тиихэдэ һэлбэрүүһэн түхэлэй жэжэ загаһадые үсхэбэрилдэг, уһанай нюруугай 800 га хамтын талмайтай Хаймисаан, Холинхо, Хон-Хок нуурнууд оролсодог.
Загаһа үйлэдбэрилжэ боломоор Иисэнгэ, Ехэ ба Бага Хорго нуурнууд уһанай нюруугай 6 100 га хамтын талмайтай, гэбэшье үе болоод лэ шэргэн һагад, гүйхэн болоод байдаг.
БАЙГАЛ НУУР ДЭЭРЭ ЗАГАҺА ҮЙЛЭДБЭРИЛГЭ
Байгал шадарай дайдын загаһа үйлэдбэрилгын гол үндэһэн гэбэл Байгал нуур өөрөө болодог. Уһанайнь нюруугай талмай 31 500 км2, тэрэ тоодо ото хэрэглэгдэжэ байдаг 100 м хүрэтэр гүнзэгытэй гүйхэн газарынь (3 800 км2), тиихэдэ нуурай бүлэг сорнууд (1 200 км2).
Нуурай ехэ гүнзэгы, нэлэнхы нюрууда загаһа олзоборилго ябуулагдадаггүй. Тиихэдэ 100 м хүрэтэр гүнзэгытэй уһанай нюруугай талмай Байгалай бүхы талмайн 13,2% болодог. Энэнь бүхыдөө загаһа олзоборилгодо хэрэглэгдэдэггүй, юуб гэхэдэ хаягдаһан гүльмэ оройдоол 10-12 м доошоо ородог, гүльмөөр бүхы олзоборилгын 65% олзоборилогдодог.
Гол нуурнууд, сөөрэмүүд гэхэдэ: Сэлэнгын үйлэдбэрилгын аймагта – Провал тохой (22 000 га), Посольско сор (3 500 га), Истогой сор (2 500 га), тиихэдэ Сэлэнгын адаг багай хэдэ хэдэн нуурнууд; Байгал-Шадарай үйлэдбэрилгын аймагта – Котокель нуур (6 830 га), Баргажанай – Арангата нуур (5 420 га), Чивыркуй ба Баргажанай тохойнуудай гүйхэн газарнууд, Баргажан голой урасхалаар байдаг хэдэн нуурнууд, Хойто-Байгалай – Хойто-Байгалай сор (2 300 га), Дээдэ Ангар, Кичера мүрэнүүд шадарай багашаг нуурнууд.
ЗАГАҺАНАЙ НӨӨСЭНҮҮДЫЕ ХЭРЭГЛЭЛГЭ БА ҮСХЭБЭРИЛГЭ
Загаһа олзоборилгоор гол түлэб “Байгалай загаһанай ажахы” гэһэн акционернэ нэгэдэл, Эрхүү можын загаһа олзоборилдог нэгэдэлнүүд, тиихэдэ һаял хүл дээрээ гаража байһан Байгалай загаһашадай хамтын ажахынуудай холбоон ажал ябуулдаг. Эдэ хамтадаа бүхы олзоборилогдодог загаһанай 80%-ые баридаг. Гэбэшье 1992 онһоо загаһа барижа боломоор эмхи зургаануудта зүбшөөрэлнүүдые үгэжэ захалагдаа, тиигэжэ энэ хүдэлмэриие тиимэ эмхи зургаанууд ябуулжа эхилэнхэй.
БАЙГАЛАЙ ОМОЛИ
 Омоли (омуль). Гэрэл зураг: Anatoly Kotlobay |
Зүүн Сибириин Загаһанай Түбэй дурадхалаар, Байгалай загаһа үсхэбэрилгын хүтэлбэритэй хамтын захиралтаар, Байгал нуур соо омолиин баялиг гамтайгаар ашаглахын түлөө, тэрэниие олзоборилго жэл бүри хиналта доро байдаг. Тиихэдээ омолиин тоо толгой тодорхойлогдожо, олзоборилжо болохо хэмжээн (ОДУ – общий допустимый улов), ерэхэ жэлэй олзоборилго хараалагдадаг. Нуурай эрьеһээ сааша омолиин наһан дунда зэргээр 7,56 жэл, тиихэдэ эрье шадарай омоли 6,03 жэл наһатай гээд элирэнхэй. Энэнь үнэндөө тус тустаа 6-һаа ба 5-һаа дээшэ байха ёһотой юм. Нуурай оёорой омоли бэшэ жэжэ загаһадтай үсөөхэнөөр баригдадаг, тэдэнэй наһан 9-11 жэл байдаг.
БАЙГАЛАЙ ҺЭЛБЭРҮҮҺЭН
 Байгалай һэлбэрүүһэн (байкальский сиг). |
Чивыркуйн тохойдо, Бага далайн загаһа олзоборилгын аймагта энэ загаһанай тоо толгойн жасада ехэ хубилалтанууд болоогүй. Эдэ гансал омоли барилгын гүльмэнүүдтэ оролсодог байха юм, тиихэдэ миил ганса нэгээрээ загаһашалхаа ерэһэн зон баридаг. 1994 онһоо һэлбэрүүһэнэй тусхай олзоборилго болюулагданхай. Эрдэмтэдэй шэнжэлгын хүдэлмэринүүд ябуулагдаагүй.
ЖЭЖЭ ТҮХЭЛЭЙ ЗАГАҺАД
 Елец. Гэрэл зураг: zooex.baikal.ru |
Жэжэ түхэлэй загаһадай (улаан нюдэн, алгана, елец) тоо толгой Байгалай нуур-сороор, хүнүүдэй гүйхэн газарнуудаар олоороо загашалһанһаа боложо, бага болоо. Иимэ загаһашадай гарта ехэнхидээ үдэсын эхиндэ байдаг ехэ наһатай загаһад ороно. Эдэ загаһад дэлгүүр дээрэ үнэ һайтай юм ха.
УЛААН НЮДЭН, ЕЛЕЦ
 Улаан нюдэн (сорога). |
Байгалай гол үйлэдбэриин газарнуудаар улаан нюдэн, елец загаһадай нөөсэ яһала бараг гэжэ тоологдоно. 1993 онһоо Сэлэнгын гүйхэндэ эдэ загаһадые үйлэдбэрилгэ бага болоо, тиихэдэ Чивыркуйн тохойдо, Байгалай хойто хажуугаар ехэ болоо, энэнь Байгал дээрэ загаһа олзоборилдог ажахынуудай ажалаа эрхилэлгэһээ дулдыдана.
АЛГАНА
Һүүлэй жэлнүүдтэ алгана олзобрилго доошолһоор доошолно. Гол түлэб Баргажанай (Чивыркуйн тохой), Сэлэнгын загаһа үйлэдбэрилгын аймагуудта алгана олзоборилдог (80-90%).
В последние годы наблюдается стабильное снижение вылова окуня по всем промысловым районам. Основной вылов окуня приходится на Баргузинский (Чивыркуйский залив) и Селенгинский промрайоны (до 80-90 %).
ГУТААР
Байгалай хойто хажуугаар жэжэ загаһанай губшуураар, мүн тиихэдэ гутаар бариха тусхай түхеэрэлгэнүүдээр олзоборилго болодог. Гутаарай тоо толгой хэм соогоо.
БУЛУУСХАЙ
Сэлэнгын, Хойто-Байгалай үйлэдбэриин аймагуудта баридаг байгаа. Байгалай хойто хажуугаар булуусхайн тоо толгой ехэшье бэшэ һаа, жэлһээ жэлдэ нэгэл хэмдээ байдаг. Сэлэнгын гүйхэндэ энэнь хубилжа байдаг. Тиихэдэ эндэ хулгайгаар загаһа олзоборилго дэлгэрэнги, илангаяа түрьһэеэ хаяха хаһадань (майн 6-һаа 10 болотор). Эндэ булуусхайн тоо толгойн олошорхын түлөө олзоборилго хорихо хэрэгтэй.
МҮРГЭ
Мүргын тоо толгой Баргажанай үйлэдбэриин аймагта нэгэ жэгдэ, энэнь Баргажан голой уһанай байдалай загаһанай үдэсэдэ һайн нүлөө үзүүлдэг онсо өөрсэһөө.
СУРХАЙ
Байгалай загаһа үйлэдбэридэ сурхай тиимэ ехэ һуури эзэлдэггүй. Наһанай илгаа үгы олзоборилогдодог. Бусад загаһа барихада гүльмэдэ орожо гаралсадаг. Тоо толгойнь жэл жэлээрээ хубилжа байдаг, энэнь түрьһэеэ хаялгаһаань дулдыдадаг. Мүн уһан соо сурхайн тэжээл тэрэнэй үдэсэдэ бага бэшэ һуури эзэлнэ. Канадын элодея сурхайн амидардаг газараар ургажа захалаа. 1990-дэхи онуудаар сурхайн үдэлгэдэ ротан гэдэг таарамжатай хоолой бии бололго нүлөөлөө. Һүүлэй үедэ ротан гэдэгынь бага боложо, жэжэ загаһадай (улаан нюдэн, елец, бусад загаһадай бишыхан “гүлгэд”) тоо толгой үсөөрөө.
БАЙГАЛАЙ ХАБ ЗАГАҺАН
 Хаб загаһан (нерпа). Гэрэл зураг: www.ozero-baikal.com |
Һүрэг Pinnipedia Illiger, 1811 = Һэрбээ хүлтэ. Бүлэ Pһocidae Brooker, 1828 = Хаб загаһантан, (шэхэгүй) хаб загаһан. Гарбал Pһoca Linnaeus, 1758 = Юрын хаб загаһан. Кольчата хаб загаһан — Pһoca һispida Scһreber, 1775, каспиин хаб загаһан – Pһoca caspica Gmelin, 1788. Уг гарбал – хойто зүгэй кольчата хаб загаһанай угтай нэгэ гарбалтай. Жэгдэ үнгэтэй, толбонууд үгы. Нюрганиинь ехэнхидээ нэгэ үнгэтэй, шара ногоон-боро, үгышье һаа хүрибтэр-мүнгэлиг-боро, хажуу болон гэдэһэн талаараа сайбар ба шаралгы. Залуу хаб загаһад – мүнгэлиг-боро, нарайшуулынь – шаралгы-сагаанууд. Урда һэрбээнүүдэйнь хюмһанай үргэн тэдэнэйнгээ хоорондохи зайтай дүтэрхы. Хюмһануудынь дундуураа хабһан мэтэ гүбэгэрнүүдтэй. Хамарайнь яһанай урда заха дундуураа тобойжо гараһан бэшэ. Доодо үргэнэйнь гол шүдэнүүдэй хойрдохи үндэр зэргэлээ үндэрнүүдһээнь халта томо. Наһанайнгаа ехэнхи хубиие уһанай гүнзэгыдэ үнгэргэдэг. Пагофил – нуурай мүльһөөр хушаатай байха мүн мүльһэнэй һандаржа байха үедэ тэрэнэй ажабайдал мүльһэнтэй нягта холбоотой. Бүхэли үбэлөө, мүльһэнэй үшөө нимгэндэ гаргаһан амилха зай (нүхэнүүдые) хэрэглэн, уһан соо үнгэргэдэг. Мүльһэнэй унаха хирэдэ нуурай хойто заха руу нүүдэг. Зундаа, бэлшээриин хаһада, эрье дээгүүр хэбтэхэ газарнуудые түхеэржэ, бүхы нуур дээгүүр тарадаг. Намартаа, уһанай хүйтэржэ захалхада, зүүн тээшээ, үшөө нимгэн мүльһэндэ амилха нүхэнүүдые хэжэ, гүйхэн газар руу нүүдэг, декабрь тээшэ нуурайнгаа бүхы талмайгаар тарадаг байха юм. Хаб загаһанай наһатай болохо бүри эрэ эмынь илгаа эли боложо тодордог. Пагофил – ороондо оролгонь ба түрэлгэнь – мүльһэн дээрэ. Февралиин һүүлһээ майн эхин болотор хугасаа соо ороондо ородог. 11 һарын туршада хээлитэй ябадаг, тэрэнэйнь 3 – 3,5 һара латентнэ үе гээд тоологододог, ондоогоор хэлэбэл эрын “хорхой” бариһан үндэгэнүүдэйнь хүгжэлтэ һаатадаг.
 Гэрэл зураг: www.ozero-baikal.com |
МОРФОФИЗИОЛОГИЧЕСКЭ ТОДОРХОЙ БАРИМТАНУУД
Дабһагүй сэбэр уһанда амидардаг хаб загаһан тон жэжэ загаһадые эдижэ шадаха аргатай олон газартаа тобойжо ургаһан жэрэгэр шүдэнүүдтэй. Гэрэл багатайда гү, али боро хараанаар эдихэ хоолоо олохын тула нюдэнүүдынь улхархай соогоо томонууд. Урда һэрбээгэйнь хюмһанууд хүсэ ехэтэй, тэрээгээрээ 1 м. шахуу зузаан мүльһэндэ амилха нүхэ хэжэ, тэрээнээ хүрэшэхэгүйнь тула ото малтажа байдаг. Гүнзэгыдэ хоол бэдэржэ, удаан соо амилангүй ябахын тула шуһан соонь гемоглобинай холисо ехэ. Сүүдхын туршада 5-6 кг. Загаһа эдидэг. Эдиһэн хоолынь 2-3 сагай туршада бэедэнь шэнгэдэг. Уһан соо 300 м. хүрэтэр доошоо орохо аргатай. Часай туршада 20-25 км. хурданаар тамардаг. 1 часһаа үлүү уһан соо байжа шадаха аргатай.
ХАБ ЗАГАҺАНАЙ БАЙГУУЛГА, ТЭДЭНЭЙ ТОО
Эрэ, эмын илгаагаар: эмэ – 58%, эрэ – 42%. Наһанай илгаагаар: 1-9 жэлтэй – 78,7%, 10-19 наһатай – 17,0%, 20-29 наһатай – 3,0%, 30-39 наһатай – 0,9%, 40-49 наһатай – 0,3%, 50, 50-һаа дээшэ наһатай – 0,1%. Дүн хамта 80-
Молотов В. С. Байгал шадарай байгаалиин баялигуудай Гүрэнэй хүтэлбэри / В. С. Молотов, К. Ш. Шагжиев, В. П. Орлов Н. Г. Рыбальский хоёрой редакци доро. – М., “НИА Природа” хэблэл, 1999. – 244 н. (27-дохи бүлэг. Загаһанай баялиг ба загаһанай ажахы), н. 103-114.
| << гэдэргээ | гаршаг | саашаа >> |