НООҺО СОХИЛГО, ҺЭЕЫ ДАРАЛГА

Хонигүй айл гэжэ байгаагүй. Эгээ ядуу, үгытэй айлнууд 5-6 толгой, дунда шадалтан 20-30-40 толгой, баяшуул хэдэн мянган толгой хонитой байдаг һэн. Июнь соо хонидойнгоо нооһо хайшалаад, тэгшэ газар дээрэ хүнжэл, хуушан дэгэл, брезент мэтэ юумэнүүдые дэлгээжэ, тэрээн дээрээ нооһоёо тараагаад, хэдэн үдэр соо хатаадаг бэлэй. Тиигээд тэрэнээ сохижо, һэеы дарадаг байгаа. Нооһоёо балай худалдадаггүй һэн. Хаа-яа мэшээг талхаар андалдадаг байгаа. Сохихо үдэрөө гаргаад, нооһыемнай сохилсыт гэжэ хүршэнэртөө зарладаг һэн. Зоной суглархада, гэрэйнгээ үбэртэ хүнжэлнүүдые айлһаа суглуулжа, һубарюулан дэлгээгээд, тэдээн дээгүүрээ нэгэ нэгэ тэбэри нооһо хээд, хоёр тээнь нэгэ-нэгэ хүн һуугаад, сохижо эхилэгшэ бэлэй. Утаашаа метр тухай, бүдүүниинь хурганай зэргэ бургааһан һабаагаар сохигшо һэн. Нооһо сохилгоной урда гэшүүһэгүй сэхэхэн бургааһа отолжо, гэрэйнгээ газаа асараад, дурһынь зулаад, хамаг гэшүүһэн, ярануудынь сэбэрхэнээр арилгаад хатаадаг һэн.

Хүн бүхэн хоёр-хоёр һабаа баридаг байгаа. Сохиходоо иигэдэг һэн: нэгэ гарайнгаа һабаае дээшэнь далайжа ерээд, нооһоёо шабхадан буулгаад, тэрэнээ дахин далайха зуураа нүгөө гарайнь һабаагаар нооһоёо сохихо ёһотой. Иигэжэ һабаатай хоёр гарынь һэлгэлдээд, дэлгээтэй нооһон дээрэ буудаг һэн.

Дээрээ нооһотой хүнжэл дэбшээри гэжэ нэрэтэй юм. Сугларһан хүнэй тоогоор 5-6-шье, 10-аад гараншье дэбшээри хэдэг байгаа. Нооһоёо һайса сохиходонь, тэрэнь гараараа уриһанһаа өөрэгүй хүбэн шэнги бамбагар бологшо һэн. Тиихэдэнь тэрээнээ хүнжэл дээрээ тараажа, һабаагаараа эльбэн, һайса жэгдэлээд, хоёр тээхи хүнүүдынь нэгэ нэгэ һабаагаа нооһонойнгоо үрөөһэн захадань табижа, нүгөө һабаагаараа нооһоёо хумижа, һабаануудтаяа мухарюулдаг юм. Тиихэдэнь нооһониинь һабааень орёон монсойдог. Тиигээд тэрэ һабаагаараа, угааһан хубсаһа мушхаһан шэнгеэр, мушхаад, зангидажа хадагалдаг юм. Тон тиигэжэ нооһо дахин сохижо монсогойлдог байгаа юм.

Ерэһэн зониие нооһо сохихоһоо урид сайлуулаад, нооһоёо сохижо дүүргэхэдэнь, хони алажа эдеэлүүлдэг һэн. Эдеэлэлгэн дээрэ хотонойнь үбгэд, хүгшэд, хүүгэд сугларжа, хүсэд лэ найрлалга бологшо бэлэй. Тэдэнэй эдеэлжэ дүүргэхэлээрнь, нооһо сохюулһан айл хүн бүхэндэ «хуби» гэжэ шанаһан мяха үгэдэг һэн. Тэрэнь 400-600 грамм тухай мяхан юм.

Малшадай зуһаланда, Аха. Гэрэл зураг: Вячеслав Урбазаев

Нооһоёо сохижо дүүргээд, эдеэнэй болохые хүлеэжэ байһан хүбүүд барилдажа, тээг харайжа зугаалдаг һэн. Хоёр һабаа газарта зоогоод, тэдэнэйнгээ үзүүр дээрэ нэгэ һабаа хүндэлэн табихадань, тээг бологшо бэлэй.

Иигэжэ нооһоёо сохижо бэлдэһэнһээ хойшо нэгэ хэды хоноод, һэеы дарадаг һэн. Тиихэдээ арбаад хүниие уридаг байгаа. Һэеыгээ дарахадаа, үхэрэй гү, али адууһанай түүхэй арһые шал норгожо, газар дээрэ үһыень уруу дэлгээгээд, тэрээн дээрээ брезент, мэшээг мэтын юумэ үшөө дэбдеэд, дээрэнь бэлдэһэн нооһоёо жэгдээр хабтайлган табяад, дээгүүрнь гэшэгэнээнэй набшаһа, ногоо үбэнүүлжэ хаяад, хүнэг, тудхуур мэтэ амһарта соо уһа хээд, тэрэнээ нэгэ альган дээрээ табижа хэлтылгэхэдэнь, уһаниинь адхараа ааб даа. Тиихэдэнь нүгөөдэ гарайнгаа альгаар тудхуурайнгаа амһарые альгадахадань, уһаниинь нэгэ газар адхарангүйгөөр сэсэржэ, дэлгээтэй нооһые сүршэдэг һэн. Нооһонойнгоо хүсэд нэбтэрхэдэнь, утаашаа хоёр метрһээ үлүүхэн, сэбэрлэжэ мүлижэрхиһэн, диаметрынь 10-аад сантиметр бүдүүн монсогор модо гол табижа, нооһоёо брезенттэйнь хуйлан орёогоод, таһа хүлижэрхидэг байгаа. Тэрэнээ үхэрэйнгөө арһаар орёожо баһа хүлигшэ бэлэй. Тиихэдэнь тэрэнь хүнэй бэеын тухай монсогор юумэн бологшо һэн. Голойнь үзүүрнүүд хоёр тээшээ бултайгаад байха. Тэдэ үзүүрнүүдтэнь утаашаа хахад метрһээ үлүүхэн аад, нүхэтэй модо угладаг юм. Тэдэ модонуудай үзүүрһээ аргамжа шагтагалаад, хоёр нүгөө үзүүрнүүдэйнь бүтүүнүүдтэ нэгэ нэгэ һабаа угладаг һэн. Тиигээд байхадань, хомууд углаһан хоёр моритой хүнүүд аргамжын үзүүрэй һабаануудые хомуудайнгаа узуур руу хадхаад, нүгөө үзүүрнүүдынь гартаа баряад ябахадань, һэеынь хойноһоонь мухаригша һэн. Хоёр-гурбан километр зайда урагша хойшоо 5-6 дахин ябаад байхадань, нооһониинь шэрэлдэжэ, һэеы болодог бэлэй.

Заримдаа һэеынь хатуу, һайнаар, заримдаа үлбэгэр, зөөлөөр дарагдадаг бэлэй. Зөөлэн байгаа һаань, эзэнэйнгээ юрэнхы ажабайдалда мууе зүгнөө гэжэ хүнүүд һэмээхэн хөөрэлдөөд абадаг, зүгөөр олон үхибүүдтэй айл һаань, үхибүүдынь үлтеэ юм ааб даа гэлсэдэг һэн.

Нэгэшье һэеы хэдэг, арба, хориншье һэеы хэдэг айлнууд байгаа һааб даа. Хоёр-гурбан айл хамтаржа, нэгэ һэеы хээд, тэрэнээ хубаажа абадагшье байгаа юм.

Хүн дараһан һэеыгээрээ гэрэй туурга ба дээбэри, шэрдэг болон тохом хэдэг һэн.

Нооһо сохилго, һэеы даралга хамтын хүсөөр, бэе бэедээ туһаламжын ашаар бүтэдэг ажал һэн. Эдэ ажалнуудые хэхэ гээшэ бага зэргын һайндэршүү юумэн болодог бэлэй.

Лодон ЛИНХОВОИН