БИ БУРЯАД-МОНГОЛ ХҮН ГЭЭШЭБ!

Би буряад-монгол хүн гээшэб. Саһан дээрэ мүртэйб, саарһан дээрэ нэрэтэйб. Газарай габаһаа гараагүй хадаа, уг унгитайб, удха түүхэтэйб.

Буряад арадые бусад арадуудһаа гансал нюур шарайнь илгадаггүй, харин уг унги, хэлэ бэшэг, түүхэ домог, ёһо заншал, соёл болбосоролынь илгадаг гээшэ.

Уг унги тухайгаа хэлэхэ болоо һаа иимэрхүү байна (хүсэд һайн мэдэхэгүйемни «иимэрхүү» гэһэн үгэ гэршэлнэ). Хориин арбан нэгэн эсэгын бодонгууд обогой хүм. Ондоогоор хэлэбэл, «бодын мяханда садаагүй, боошхын архида һогтоогүй, боро гүрөөһэн ураатай бодолгүй бодонгууд» гээшэб (эртэ урда сагта элинсэг хулинсаг эсэгэнэрэймнай элдэб обогойхид бэе бэеэ догоодон элиг наада харалсан, эльгэ хатан энеэлдэдэг байгаа). Өөрынгөө угай бэшэг (һарбаалжа) тухай хэлэхэ болоо һаа, би Бальжинимын, Бальжинима Цэдэнжабай, Цэдэнжаб Бадмын, Бадма Уванын, Увана Мухын гээд лэ, минии мэдэхэ юумэн мухардашана. Бургааһан мориёо унанхай буусаяа тойроод гүйлгэдэг наһандамни хүгшэн эжымни үзэг бэшэггүйшье һаа, ори ганса мэдэхэ эрдэмээ — элинсэг хулинсагайнгаа арба холо гаран үеые эдир намда тоолуулжа һургадаг бэлэй. Теэд хүгшэн эжынгээ юунтэйшье сэнгүй эрдэмые хүсөөг хилээмэнтэй холёод хүлхэжэрхиһэн минии гэм хэлэшэгүй ехэ. Абаһаа һураа һаа гэхэдэ, яашье аргагүй. Эжынгээ хойноһоо хада гэртээ ошоһонһоонь хойшо хэдэн жэл үнгэршэбэ...

Энээхэн сагаан дэлхэй дээрэ ажаһууһаар таби наһаяа шахашаһан аад, оройдоол табан үе тооложо шадаха намда эшхэбтэршье гээшэнь яаха аргагүй! Тугаар гараһан тугал, мүнөө гараһан мүнгөөрһэн һаа, гэнэб. Теэд һаншагаа сайһан намда ямаршье хүлисэл үгы хэбэртэй. Гансал хэлэхэ юумэмни гэхэдэ, манай гүрэнэй бодолго иимэрхүү байгаа. «Урданай юумэн ула болоо, мүнөөнэй юумэн зула болоо» гээд лэ, хубисхалай урдахи ажабайдалай муу һайнииень шэлэжэ абангүй, бултыень тооһо шоройтой худхан хаяһан байна. Тиихэдээ тэдэнэр хүмүүни замай эгээл һайхан хүсэл болохо коммунизмда ажаһуухабди, тэндэмнай яһа уһанай, хэлэ аманай илгаа байхагүй, харин бултадаа шэнэ совет арад гэһэн нэрэтэй болохобди гэжэ номнодогшье, тэрээндээ сүм этигэдэгшье байгаа гээшэ. Бишье тэрэ идхалгадань орожо, мунхаржа ябаһаар, угаа уһанда урадхуулжархин алдаһамни энэл даа.

Үгүүлэлэйнгээ эхиндэ өөр тухайгаа хөөрэһэндэм хүлисөөрэйт. Би эндэ бэеэ магтахаяа нэгэ багаханшье хүсөөгүйб. Тиигээдшье өөрыгөө магтаха үндэһэн намда үгы. Гансал эндэ хэлэхэ юумэмни гэхэдэ, би өөрынгөө жэшээ дээрэ буряад хүн бүхэн өөрын уг унгитай гэжэ харуулхаяа оролдоо һэм.

Минии мэдэхэ табан үеын саана буряад арадай түүхын дууһашоогүйнь эли ааб даа.

Буряад арадые ондоо арадуудһаа илгаһан хоёрдохи илгаань гэхэдэ, хэлэ бэшэгнай гээшэ. Анхан түрүүн уйгаржан монгол бэшэг XII зуун жэлэй һүүл багаар гү, али XIII зуун жэлэй эхиндэ бии болоһон түүхэтэй. Тиихэдээ ямар монгол арад эгээл түрүүн өөрын бэшэгтэй болооб гэжэ мүнөө болотор элирхэйлэгдээгүй байһаар юм. Я. Шмидт, А. М. Позднеев, Б Я. Владимирцов болон бусад монголшо эрдэмтэдэй үзэһөөр, тэдэнэр найманууд гү, али хэрэйдүүд байгаа гэжэ бэшэдэг. Ушар юуб гэхэдэ, тэдэнэр уйгарнуудтай зэргэлжэ ажаһууһан тула, бусад монгол арадуудһаа соёлойнгоо талаар нэгэ бага үлүү хүгжэлтэтэй байһан түүхэтэй. Тиихэдээ Чингис хаан Ехэ Монгол Уластаа бэлэн байһан хэлэ бэшэг абаһан юм гэжэ эрдэмтэд үзэдэг.

«Монголой нюуса тобшоон» дотор иигэжэ бэшэнхэй: «Таянай аймагай нэгэ хүн зугадаба. Хасарай тэрэниие амидыгаар бари гэһэн хадань, Бата хүсэжэ амидыгаар баряад ерэбэ. Үзэхэлөөрнь, үбэртэнь нэгэ тамга байба. Хасар хэлэбэ: «Танай олон аймаг сэрэг бүгэдөөрөө маниие дахажа байхадань, ши энэ юумые үбэртэлжэ хайшаа ошохо гээбши?» гэхэдэнь, тэрэ хүн хэлэбэ: «Би албан тушаалайнгаа газарые үхэтэрөө сахихаб. Энэ тамгые хуушан эзэндээ хүргэжэ үгэхэ гээ һэм. Аза буруулжа баригдабаб. Хасар хэлэбэ: «Ши али обогой хүмши, ямар тушаалтай байгаабши?» Тэрэ хүн хэлэбэ: «Би уг изагуураараа уйгар газарай хүнби. Нэрэмни Тататунга. Минии эзэн энэ тамгые намда тушаажа, эд эдишые гаргаха, оруулха ябадалые намда даалгаа бэлэй». Хасар баһа асууба: «Энэ тамгые баһа ямар ушарта хэрэглэнэбта?» Тататунга хэлэбэ: «Һайн хүниие оложо, зарлиг бэшэг ябуулха зэргын үйлэдэ хэрэглэнэбди» гэбэ.

Энээнииень Хасар һайшаажа, шударгы болохотой хүн гэжэ Тэмүжиндэ мэдүүлжэ, ямаршье һаа, бэшэг ябуулхада хэрэглэхээр тэрэ тамгые үнөөхи Тататунгада тушааба. Хасар Тататунгые багша болгожо, бэшэг хуули, сэрэгэй бодолго түрүүтэй олон зүйлэй бэшэгэй удхые заалгажа удангүй һураба. Мүн баһа энэ ушар тухай Мэргэн гэгээнэй зохёоһон «Алтан тобшо» дотор бэшэгдэнхэй.

Энэ хадаа монгол үзэг бэшэгэй яажа бии болоһон гэршэнүүд гээшэ. Тиигээд байхада харин бүри урда тээнь монгол хэлэтэ арадууд үзэг бэшэгтэй байгаа гү гэһэн асуудал гаража ерэнэ. Энэ асуудалда «байгаа» гэһэн харюу үгэхөөр юм. Ушар юуб гэхэдэ, хитан (кидан) монгол хэлэтэ арад байгаа гэжэ элирэнхэй. Тэдээн тухай эгээл түрүүшын мэдээнүүд хитадай «Вэй шү» гэһэн ном дотор бии юм. Тэдэнэр IV зуун жэлэй үедэ өөһэдын үзэг бэшэгтэй байһан гээшэ. Тэрэнь хитанай «ехэ бэшэг», «бага бэшэг» гэжэ илгардаг байгаа. Ехэ бэшэгынь хитадай дүрсэ үзэг (иероглиф), бага бэшэгынь уйгар хэлэнһээ абтаһан байжа болоо гэжэ эрдэмтэд үзэдэг.

Хоридохи зуун жэлэй һүүл багта ородой монголшо эрдэмтэн А. М. Позднеев хитан арадай ажаһуудаг байһан Цинчжоу хото шадар шэнжэлгэ хэжэ байтараа, шулуун дээрэ һиилэһэн үзэгтэй хабтагар шулуунай түгдэрхэйнүүдые олоһон юм. Теэд энэ нээлтэнь эрдэмтэдэй анхаралые хүсэд һайнаар татажа шадангүй үнгэршөө.

Харин 1920 ондо тэрэл газар шадар шэнжэлгэ хэһэн үшөө нэгэ монголшо эрдэмтэн П. Пельо хитанай хаашуулай булаша мунхануудые (мавзолей) олоһон байна. Тэндэнь хитанай хаад болон хатадай магтаал хитан болон хитад хэлээр бэшээтэй байгаа.

Гэрэл зураг: news.gogo.mn

Мүн 1949 ондо Ляонин можодо хитадай хууша шудалаашад (археологууд) хитан бэшэгтэй хүһөө шулуунуудые олоһон юм. Теэд мүнөө болотор хитан бэшэгэй нюуса хүсэд таагдаагүй байһаар. Эрдэмтэдэй арай гэжэ тодорхойлон уншаһан хэдэхэн үгые хаража үзэхэдэ, булта монгол хэлэтэнэй хэрэглэдэг ниитэ монгол үгэнүүд байһаниинь элирбэ. Эгээл тиимэһээ хитаниие өөрын үзэг бэшэгтэй болоһон монгол хэлэтэ арадуудай нэгэн гээшэ гэжэ хэлэжэ болоно. Харин тиигэжэ һанан гэһэймнай, манай эринэй үмэнэхи (МЭҮ) 11-1-дүгээр зуун жэлдэ ажаһууһан монгол хэлэтэ дүнхү, сяньби гэхэ мэтэ арадууд өөһэдын үзэг бэшэгтэй байһан юм гэжэ зарим эрдэмтэд багсаамжалдаг.

Энэмнай монгол хэлэтэ арадуудай хэзээ бэшэгтэй болоһон тухай хэлэгдэнэ. Харин монгол хэлэтэ арадуудай яряанай хэлэн хэдыдэ, хаана бүрилдэһэн юм гэһэн асуудалда харюусахань тон хүшэр. Энэмнай одоол бурханай мэдэлэй асуудал болоно.

Манай арадые бусад арадуудһаа илгаһан гурбадахи илгаань гэхэдэ, түүхэ домогнай болоно. Мүнөө үеын буряад арад 30-40 ондо ондоо обог яһануудһаа бүридэдэг. Тиигэбэшье тэдэнэр бултадаа Ехэ Монгол Уласай үри һадаһад гээшэ. Эгээл тиимэһээ бидэнэр Бүртэ-Шоно Гуа-Марал хоёрые дээдэ үеынхимнай гэжэ үзэхэ зэргэтэйбди. Тиигээдшье «Монголой нюуса тобшоон» дотор иигэжэ хэлэгдэнхэй: «Чингис хаанай уг узуур гэхэдэ, дээдэ тэнгэриһээ заяатай түрэһэн Бүртэ-Шоно өөрынгөө һамган Гуа-Маралтай хамта Тэнгис далайе гаталжа ерээд, Онон мүрэнэй эхиндэ Бурхан халдун уулада нютаглажа, Батацагаан гэдэг нэгэ хүбүүтэй болоһон юм». Тиихэдээ буряадууд бидэ Түб Азяар тэнэһэн Бүртэ-Шонын хойшонхи үень болонобди.

Энэ хэһэг уншаад байхада, нэгэ асуудал гаража ерэнэ: «Түб Азиин гүн соо ямар Тэнгис далай байха бэлэй?». Тиихэдэнь оройдоол ори ганса харюу үгэмөөр шэнги. Тэрэмнай хадаа «Байгал далай гээшэл даа» гэһэн харюу болоно.

Энэ номоо саашань уншая: Батацагаанай хүбүүн Тамача, Тамачын хүбүүн Хоричар мэргэн...» гээд лэ Чингис хаанай уг изагуур үргэлжэлүүлэгдэнэ. Эндэ бидэниие Хоричар мэргэн һонирхуулна. Хоричар мэргэн Хоридой мэргэн хоёрой хоорондо ямар нэгэн холбоо бии гү, али эдэ нэрэнүүдэй үндэһэниинь юрэл адлирхуугаар дуулдана гү? Энээндэ хэн харюу үгэхэб?

Монгол арадуудай эртэ урдын түүхэ тухай бэшэгдэһэн энэ номдоо үшөө дахин хандая: «Добун мэргэн тэрэ нүүдэлшэдтэ хүрэжэ, үхиниие хараба. Үнэхөөр алдар нэрэ ехэтэй һайхан басаган, үшөө хүнэй һамган болоогүй. Нэрэнь Алан-Гуа гэнэ.

Энэ үхин хори түмэдэй ноён Хорилардай мэргэнэй һамган Баргужин-Гуаһаа хори түмэдэй (хори буряадай) нютаг – Ариг уһан (усу) гэдэг газарта түрөө. Тэрэнэй эхэ Баргужин-Гуа холо газарай Баргужин түхүмэй эзэн Баргудай мэргэнэй үхин. Тэдэ бүлэг хүнүүд Хорилардай мэргэнэйхид байба.

Хорилардай мэргэн хори түмэдэй газарта булга, хэрмэ зэргын ан гүрөөһэ агнахые хориходонь, буруушаан муудалсажа, тэндэһээ һалажа, хорилар обогтой болоод, Бурхан халдун уулада ан гүрөөл элбэг гэжэ дуулахадаа, тэндэхи эзэн бурхан бодхоһон Шинчи баян уряанхайтай уулзахаяа нүүжэ ерэһэн юм. Энэ хори түмэдэй ноён Хорилардай мэргэнэй үхин, Ариг уһанда түрэһэн Алун-Гуае гуйжа, Добун мэргэнэй һамган болгоһон ушарынь тиимэ юм».

Дээрэ хэлэгдэһэниие уншаад байхадаа, Чингис хаанай нагасанар байһанаа мэдэжэ абабабди. Эндэ Хорилардай мэргэн, Баргудай мэргэн гэһэн нэрэнүүд манай анхаралые татана. Буряадай мэдээжэ эрдэмтэн Цэбэг Бобоевич Цыдендамбаев эдэ нэрэнүүд тухай онсо өөрын хараа бодомжотой байһан гээшэ. Тэрэнь хадаа Хорилардай мэргэн, Баргудай мэргэн гэһэн нэрэнүүд үнэхөөр ажаһууһан хүнүүдэй бодото нэрэнүүд бэшэ, харин мүнөөнэйхеэр хэлэбэл, хори түмэдые гү, али барга зониие ударидагшанарай хүндэтэ нэрэ зэргэнүүд болоно гэжэ сэсэ мэргэнээр тааһан байдаг. Тиихэдээ Хорилардай, Хоридой, Хорёодой гэхэ мэтэ нэрэнүүднай хори угсаатаниие элдэб сагта ударидажа байһан баатар мэргэшүүлэй хүндэтэ нэрэнүүд болоно, харин тэдэнэрэй үнэн дээрээ хэн гэжэ нэрэтэй байһаниинь мэдэгдэнэгүй. Хори буряадуудай анхан сагта хун шубуунһаа түрэһэн тухай айхабтар гоё домог бии юм. Теэд энэмнай оройдоол домог ха юм даа. Тиигэбэ яабашье мүнөө болотор хориинхид «хун шубуун гарбалтай, хуһан модон сэргэтэйбди» гэжэ үзэдэг. Харин эрдэмтэн Ц. Б. Цыдендамбаев энэ домогой саанахи далда нюусануудые дэлбэлэн харуулхые оролдоһон гээшэ. Тиихэдээ хори-түмэдэй нэгэдэлдэ ородог обогуудай, тэрэ тоодо хориин арбан нэгэн эсэгэнэрэй үнэн дээрээ хаанаһаа гараһыень шэнжэлэн үзэһэн байна. Тэрэ шэнжэлгэнүүдэйнгээ түгэсхэлдэ хориин арбан нэгэн эсэгынхидэй дунда монгол, түүрэг, хитан гарбалтай обогууд бии гэжэ тодорхойлоо. Эрдэмтэнэй тэдэ тодорхойлгонууд зүб гээшэ аа гү гэжэ бодомжолхоор юм. Жэшээнь, минии бодонгууд угые хитан гарбалтай гэнэ. Ушар юуб гэхэдэ, хитан угсаатанай бүридэлдэ бодон гэһэн обог ородог байгаа ха.

Хори гэһэн нэрэ тухай хэлэхэ болоо һаа, энэ нэрэ Гималайн хадануудһаа эхилээд, Хойто мүльһэн далай хүрэтэр таранхай юм. Тиихэдээ энэ нэрэ элдэбээр үгүүлэглэдэг байна: хори, хор, хоро гэхэ мэтэ. Эртэ урда сагта түбэд оронтой зэргэлээд, хор гэһэн монгол хэлэтэ арад ажаһууһан байгаа. Тэрэ арад мүнөөнэй хори угсаатантай ямар холбоотой байгааб? Харин түбэдүүд хор гэхэдээ, бүхы монголшуудые тиигэжэ нэрлэдэг юм. Энээн дээрэһээнь уламжалан, юундэ түбэд зон бүхы монголшуудые хор гэжэ нэрлэдэг юм гэһэн асуудал гаража ерэнэ. Саашань хэлэхэдэ, хори угсаатан гээшэ яхад арадһаа бүри урид Зүлхэ мүрэниие уруудан, хойто зүг руу зориһон байна. Тиигэжэ тэдэнэр тэндэ ажаһуужа эхилээ бшуу. Тэрэнэйнь гэршэ боложо, мүнөө Саха Республикада хор гэжэ нэрэтэй зуугаад газар дайралдадаг. Энэ хэлэһэнэймни удаа, «юундэ тэдэнэр һөөргөө бусажа ерэһэн болоноб?» гэһэн асуудал тобойжо гарана.

Эртэ урдын буряад монголшуудай элдэб обогойхид өөһэд өөһэдын шүтэн мүргэдэг ан амитадтай, шубуу шонхортой, загаһа жараахайтай байһан гээшэ. Тэдэмнай хадаа нэн түрүүн Бүртэ-Шоно, Гуа-Марал гэгшэд болоно. Чингис хаанай дээдэ үеынхид үнэхөөрөө иимэ нэрэтэй хүнүүд бэшэ, харин монголшуудай мүргэн шүтэдэг амитадай нэрэнүүд болоно гэжэ һанаха байнаб. Саашань тоолобол хун шубуун, эрьеын эреэн гутаар, буха гэхэ мэтэ болоно. Энэ буха гээшыень анхандаа буга байһан гэжэ һанахаар юм.

Буряадайнгаа бусад обогууд тухай эндэ хөөрөөгүйем уншагшад хүлисэнэ бэзэ. Манай арадые бии болгоһон эсэгэнэрэй домог түүхэнь айхабтар баян юм. Тэдэ бүхые нэгэ жаахан үгүүлэл соо багтаахын аргагүй.

Буряад-монгол арадые дэлхэйн бусад арадуудһаа илгаһан гурбадахи дүрбэдэхи илгаануудынь гэхэдэ тэдэнэй ёһо заншал, соёл болбосорол болоно. Монголшууд гээшэ миин мал шэнги хараһан тээшээ хатаржа ябадаггүй, харин өөрын ёһо гуримтай, заншал заабаритай байһан гээшэ. Нэн түрүүн тэрээндэнь Чингис хаанай засаг (яса) болон бэлиг гэһэн номууд ороно. Ехэ эзэн хаамнай тэрэ номууд дотороо гүрэн түрые яажа ударидаха тухай, хүн зоной хоорондохи харилсаан тухай, гэм зэмэ хэһэн хүнэй заргые яажа шиидхэхэ тухай болон бусад олон тоото асуудалнууд тухай бэшэһэн юм. Теэд «Чингисэй засаг» гэһэн номой гар бэшэгынь мүнөө болотор олдоогүй байһаар. Харин «Чингисэй бэлиг» гэһэн ном дотор үхибүүдтээ болон үрлэгүүдтээ заабарилан хэлэһэн һургаалнуудынь суглуулагданхай.

Монгол хэлэтэ арадуудай соёл гэгээрэлэй хүгжэхэ хэрэгтэ буддын шажан айхабтар ехэ нүлөө үзүүлһэн юм. Тэрэ шажанай аша туһаар монголшууд үзэг бэшэгтэй, һургуули һудартай болоһон. Мүн тэдэнэр түбэд эмшэлгэтэй, юртэмсын байгуулгатай, Энэдхэгэй болон Түбэдэй эртэ урдын уран зохёолнуудтай танилсаа бшуу.

Мүнөө үедэ буряад-монгол гэһэн нэрэеэ бусааха зорилготой хүдэлөөн республика доторнай дэлгэрэнхэй. Би энэ хэрэгые бүримүһэн дэмжэжэ байнаб. Ушар юуб гэхэдэ, хахад нэрэеэ хаһуулаад байхадаа, бидэ нэрэгүй нэхытэнүүд болоно ха юмбибди. Мүн газар уһаяа бусааха гэһэн ябадал баһал тон зүб гэжэ тоолоноб. Юуб гэхэдэ, тоонто газаргүй болошоо һаа, агаарта байха туйлдаа хүрэхэбди. Теэд манда агаараар ниидэхэ дали жэгүүр үгы ха юм даа. Тиигэбэшье жэгүүртэ шубууд дулаахан уурхайгаа имагтал хүрьһэтэ газар дээрэл түхеэрдэг гээшэ.

Үгүүлэлэйнгээ түгэсхэлдэ үшөө дахин дабтанаб. Би саһан дээрэ мүртэй, саарһан дээрэ нэрэтэй хүм. Нэрэмни – буряад-монгол.


Дондок БАЛЬЖИНИМАЕВ,
“Буряад Үнэн” һонин, 1997 оной 11 һарын 22


<< гэдэргээ гаршаг саашаа >>