БУРЯАД-МОНГОЛШУУД БҮГЭДЭ НИИТЫН ЮРТЭМСЭДЭ

Буряадууд Түб Азиин эртэ урдын угсаатанай нэгэн болоно. XVI-XVII–дугаар зуун жэлнүүдтэ мүнөө үеын Россиин эзэлжэ байһан газарнуудта элдэб угуудһаа нэгэдэжэ, угсаатан боложо тодорһон ба хүгжэһэн гэжэ эрдэмтэдэй шэнжэлэлгэнүүдһээ мэдээжэ.

XVIII-дугаар зуун жэлһээ «буряад» гэһэн угсаатанай нэрэ (этноним) буряад угсаатанай бүхы онсо шэнжэнүүдые багтаадаг.

XXI-дүгээр зуун жэлэй эхиндэ дэлхэй дээрэ буряадуудай тоо 500 мянга гаран болонхой. Тэдэнэр Росси, Бүгэдэ Найрамдаха Хитад Арад Улас, Казахстан, Монгол, Таджикистан, Узбекистан, Украин, Баруун Европын гүрэнүүд, Америкэ г.м. дэлхэйн томо томо гүрэнүүдээр ажаһууна.

Буряадууд дэлхэй дээрэ

Ородой Холбооной Уласта (Россиин Федераци) – 445 175 хүн
Бүгэдэ Найрамдаха Хитад Арад Уласта – 6-8 мянган хүн
Монгол орондо – 42-45 мянган хүн
Бусад гүрэнүүд

2002 оной тоололгын дүнгөөр Росси гүрэндэ буряадуудай тоо 445 175 боложо, тус гүрэнэй олон яһатануудай бүлэнүүдтэ ороно. Мүнөө үедэ Россиин ехэнхи буряадууд томо бүлэгүүдээр Буряад Улас, Үбэр Байгалай хизаарай Агын, Эрхүү можын Усть-Ордагай Буряад тойрогуудта ажаһууна.


Гэрэл зураг: Станислав Кадрулев

Россиин буряадууд

Буряад Улас – 272 910 хүн (27,8%)
Агын Буряад тойрог – 45 496 хүн (62%)
Усть-Ордагай Буряад тойрог – 53 649 (39,6%)

Зарим тоо баримтануудай ёһоор Бүгэдэ Найрамдаха Хитад Арад Уласта 6 мянганһаа 8 мянган хүрэтэр буряадууд ажаһууна. Тэдэнэр ехэнхидээ Эвенкэ хушуунай Шэнэхээн Балгааһанда, Нантун, Хайлаар, Хүхэ-Хото, Бээжэн хотонуудта амидарна. БН Хитад Арад Уласай Синдян-Уйгур автономито аймагта багахан бүлэг буряадууд ажаһуудаг гэһэн баримтанууд бии.

Н.И. Атанов, Жамьянгийн Долгормаа, Ширнэнгийн Баатарцогтын мэдээгээр Монголдо буряадуудай тоо 40-45 мянган болоно. Соёлсүрэнгийн Бэлигсайханай тоолоһоор Монголой буряадуудай тоо 52 000 хүрэнэ. Мүнөө Монголой буряадууд Булган, Дорното, Сэлэнгэ, Хүбсэгэл, Хэнтэй, Түб аймагуудта, Сүхэ-Баатар, Үндэрхаан, Чойбалсан г.м. хотонуудаар ажамидардаг. Гансал Монголой ниислэл Уланбаатарта 10 000 тухай буряадууд һуудаг.


Россиин, Хитадай ба Монголой буряадуудай угсаатанайнь онсо шэнжые шудалбал, эдэнэй нэгэ угсаатан болохонь тодорхой байна.

Россиин буряадуудай угсаатаниие илгаруулха шэнжэнүүдынь гэхэдэ соёл, ёһо заншал, хэлэн, нютаг, байгаали, үнгэрһэн үеын түүхэ, гадаада түхэл, юрэнхы үнэтэ зүйлнүүд, үзэл бодол, абари зангай шанар, сэдьхэлэй зүйл г. м. болоно. Буряадууд ами аминдаашье, бүлэг бүлэгөөршье буряад угсаатан байһанаа мэдэржэ байһаниинь тусхай угсаатан боложо тодоржо байһанииень гэршэлнэ. Д. Ц. Бороноевагай бэшэһээр, хитадай буряадууд угсаатанайнгаа уламжалалта ёһо заншалнуудые сахижа ябаһан диаспорно бүлэг болоно. Эдэ буряадуудые гүрэнэй хэмжээндэ албан ёһоор монгол гэжэ үзэдэг, өөһэдыгөө монгол соогоо илгажа, буряадуудбди гэдэг байна. Харин Монголой буряадууд өөһэдыгөө монголбди гэдэг гэжэ К.Ш. Збигнев бэшэнэ. Тус гүрэнүүдэй залуу буряадуудай уг удамаа һэргээхэ ябадалые бидэ өөрын зүгһөө ямар нэгэ аргаар дэмжэхэ ёһотойбди. Тиихэдээ угсаатанай онсолигоошье, олон үндэһэ яһатанда адли хандаха хэрэгыешье сахин хамгаалха болонобди. Угсаатанай онсолиг шэнжые бэхижүүлхэ, үдэжэ ябаһан залуу үетэниие буряад гэдэгээрээ омогорхохо, тэрэнээ хүсэд ойлгодог болгуулха ябадал хадаа ажабайдалай хүндэ хүшэрые дабажа, сэдьхэл бодол, оюун ухаагаараа шантархагүй, хүнэй зэргэ хүн боложо, нэрээ нэрлүүлжэ, нютагаа магтуулжа ябахымнай гол түлхюур болохонь дамжаггүй.

Гэрэл зураг: transformsiberia.files.wordpress.com

2002 оной Россиин арад зоной тоололгын дүнгөөр Россиин буряадууд болбосоролой хэмжээгээр еврейнүүдэй һүүлээр хоёрдохи һуури эзэлнэ. Монголой, Хитадай буряадуудай болбосоролой хэмжээн баһа үндэр байна. Гэбэшье Россиин ба Монголой буряадуудай болбосоролойнь дэбжэлтэ түрэл хэлэеэ мартахатай шууд холбоотой.

Россиин буряадуудһаа 2002 оной тоололгын дүнгөөр 353 111 хүн (79,3%) түрэл хэлэеэ мэдэхэ байна, тиихэдэ 1989 ондо эхэ хэлэеэ мэдэхэ хүнэй тоо 86,57% байгаа.


Дэбисхэр газар2002 оной тоололгын
дүнгүүдээр түрэл хэлэеэ
мэдэхэ зоной тоо
1.  Буряад Республика81,38%
2.  Агын Буряад тойрог97,35%
3. Усть-Ордагай Буряад тойрог  83,3%

Россиин буряадуудай түрэл хэлэеэ мэдэжэ, тэрэнээ элдэб ажаябуулгын хэмжээндэ хэрэглэхэнь доройтоһон байдалда ороод байна гэжэ шэнжэлэгшэд тэмдэглэнэ. Буряадуудай эхэ хэлэеэ мэдэхэгүй байдал тогтоогдоогүй, буряад хэлэ һэргээлгын асуудалнууд орхигдоногүй.

Россиин, Хитадай ба Монголой буряадуудһаа түрэл хэлэеэ харисангы һайнаар шэнэхээнэй буряадууд мэдэнэ. Эдэ буряадуудта түрэл хэлэниинь гэртээ, бусад буряадтаяа харилсаха гол аргань болоно. Шэнэхээнэй буряадуудай 91,5% түрэл хэлэеэ мэдэнэ (Шожоева Б. Д., г. м.). Гэбэшье һүүлэй жэлнүүдтэ залуу айлайхин үхибүүдээ хитад хэлэтэй һургуулида үгэжэ эхилээ, гэртээ тэдэнээрээ хитад хэлээр хөөрэлдэхэ гэжэ оролдоно, залуушуул хитад соёлые һонирхон дахана. Шэнэхээнэй буряадууд булта хоёр, гурбан хэлэтэй. Россиин ба Монголой буряадууд гэртээ болон өөһэдынхидтэеэ харилсахадаа ород, монгол хэлэ, шэнэхээнэй буряадууд дундаа харилсахадаа хитад, монгол хэлэнүүдые хэрэглэхэнь үлүү ехэ боложо байна.

Буряад Республика, Агын ба Усть-Ордагай Буряад тойрогуудта
2006 ондо буряад хэлэ үзэжэ байһан үхибүүдэй тоо


Нютаг дэбисхэр  Үхибүүдэй тоо
1.  Буряад Республика  28 274
2.  Агын Буряад тойрог  5 047
3.  Усть–Ордагай Буряад тойрог  6 778
4.  Ниитэ  40 099

XXI-дүгээр зуун жэлдэ гүнзэгыржэ байһан бүхэдэлхэйн харилсаан, буряад соёлой дэлхэйн соёлтой эршэмтэй нэгэдэжэ байһаниинь буряад хэлэнэй гансашье ород, хитад, монгол хэлэнүүдээр бэшэ, мүн англи хэлээр түригдэхэнь ехэдэхэ. Буряадуудай гүрэнэй ород, хитад, монгол хэлэнүүдтэ, тиихэдэ үшөө нэгэ уласхоорондын – англи хэлэндэ орохонь бодото байдалһаа дулдыдана гэжэ ойлгонобди, тиигэбэшье энээн дээрэһээ түрэл хэлэеэ сахижа, мэдэхэнь үшөө бүри орёо болоно.


Гэрэл зураг: transformsiberia.files.wordpress.com

Түрэл хэлэнэй һуларжа байгаа байдалда зарим буряадуудай, бүлэг буряадуудай түрэл соёлойнгоо зарим зүйлнүүдтэ анхарангүй ябаха ябадал угсаатанай бусад арадууд соо үгы бололго гү, али түрэл угсаатантайгаа шанар шэнжэеэ бэхижүүлгын ондоо арга бэдэрэлгын эхин болоно. Жэшээнь, хэрбээ XXI-дэхи зуун жэлнүүдэй эхиндэ Хитадай ба Монголой буряадууд буряад хубсаһа, эдеэ хоол, гэр бүлын ба олониитын заншалнуудые, һайндэрнүүдые, арадай урлалнуудые буряад арадай һүлдэ адли сахижа байгаа һаань, Россиин буряадуудта эдэнэй зарим зүйлнүүдынь өөрынгөө үндэһэндэ «орохо» арга болоно. Мүнөө үеын Россиин, Монголой, Хитадай буряадууд өөрынгөө соёлоор, уран зохёолшодоор, дуушад ба хатаршадаар, уран зураашад ба скульпторнуудаар, арадай урлагшадаар омогорхохо эрхэтэй. Тиигэбэшье угсаатанай олонхи соёлой заншалнууд мартагдажа, үхибүүдтэ ба залуушуулда хүртэмжэгүй болоно. Тиимэһээ бидэ манай гүрэнүүдэй дэмжэлгэтэйгээр арадай соёлой һэргэн хүгжэлгэдэ, мэргэжэлтэ соёлой саашанхи хүгжэлтэдэнь туһалха ёһотойбди. Бидэндэ мүнөөшье, саашадаашье манай үхибүүдэй, залуушуулай, мэргэжэлтэ эмхинүүдэй (багшанарай, эрдэмтэдэй, артистнарай, эмшэдэй, хүдөө ажахын ажалшадта г. м.) хариласаха шэнэ түхэлнүүд хэрэгтэй.

XX–дугаар зуун жэлэй һүүл – XXI–дүгээр зуун жэлэй эхинэй хубилалтанууд манай гүрэнүүдтэ угсаатан хоорондын асуудалнууд, угсаатануудай мүнөө үеын байдал, онсо шэнжэнүүдыень хамгаалха ябадал, хубилжа байһан оршон тойрондохи һуури, удхань хүндүүлхэй болоо. XXI–дүгээр зуун жэлэй эхиндэ буряадууд бидэ хэсүү байдалда оронхойбди. Нээрээшье ехэ арадуудай дунда үгы болохо гүбди, илгаран гараха гүбди, уг заншалаа алдаха гү, али һэргээжэ нэгэдэхэ гүбди гэхэ мэтэ асуудалнуудые тон түргэн шиидэхэ саг тулажа ерээд байна. Буряадуудай үндэр болбосорол, түүхын туршалга, шажан мүргэлэй үнэтэ зүйл, даруухан абари зан, дундада үзэлые баримталха заршам зэргэнь хуби заяагаа зүб тээшэнь залажа, тулгамдаһан орёо асуудалнуудые амжалтатайгаар шиидхэхэдэ туһалхань лабтай.

Гэрэл зураг: Ван Сюэлинь

Ерээдүйдэ Россиин, Хитадай ба Монголой буряадуудта нэгэдэмэл буряад хэлэ хүгжөөхэ, арадайнгаа ёһо заншал, соёл болбосоролойнгоо дээжээр үхибүүд залуушуулаа хүмүүжүүлхэ хүтэлбэри бэлдэжэ, бэелүүлхэ тухай хэлэлсэжэ, хөөрэлдэхэ ёһотойбди. Буряад хэлэ соёлоо хүгжөөхэ хүтэлбэри иимэ асуудалнуудые шиидхэхэ зэргэтэй: 1) бүгэдэ буряадай анхаралые шухала асуудалнуудта хандуулха; 2) тэдэ асуудалнуудые шиидхэхэ хугасаа ба һубарилыень хизаарлаха; 3) өөһэд хоорондоо зүбшэлсүүлхэ; 4) бүхы ажалые зохёон байгуулха олониитэ–гүрэнэй эмхинүүдые бии болгохо; 5) бүхы ажалые мүнгөөр хангаха арга боломжо, хэмжээ, саг хугасаа г.м. шиидхэхэ.

Буряад хэлэ соёлоо хүгжөөхэ хүтэлбэри зохёожо, бэелүүлхэ тухай шиидхэбэриие ямаршье хэмжээндэ абажа болохо, харин тэрэнэй үрэ дүнгынь гансашье арад зон, олониитын эмхи, бизнесэй дэмжэлгэһээ бэшэ, мүн манай гүрэнүүдэй засагай газарһаа дулдыдаха юм.

Түрэл хэлэ соёлоо хүгжөөхэ, буряад арадай заншалда һуурилан, үхибүүдээ хүмүүжүүлхэ юрэнхы хүтэлбэриие бэлдэхэ, бэелүүлхэдэ тон таарамжатай үе саг болоод байна: угсаатанай өөрын ухамсар, энэ асуудалай шухалые ойлгохо ябадал, болбосоролой үндэр хэмжээн, элдэб эмхи зургаануудта түлөөлхэ ябадал, манай гүрэнүүдэй хоорондын эбтэй найрһаг харилсаа холбоо, засаг зургаан, гүрэн түрын эмхи зургаануудай дэмжэлгэ г. м. бүхы хэрэгтэй юумэн бүрилдөөд байна. Зарим тэды олониитын эмхинүүдшье бии: Бүгэдэ буряадай соёл хүгжөөхэ эблэл (ББСХЭ – ВАРК), нютагай зүблэлнүүд, Буряад Республикын залуушуулай нэгэдэлнүүд, элдэб гүрэнүүдтэхи нютагай зүблэлнүүд, Монголдохи буряадай заншал соёлые хүгжөөхэ жаса (юрэнхылэгшэ С. Билэгсайхан), Франциин Парис хотодохи буряад соёлой европын эблэл (ударидагша – Г. А. Рыбина) г. м. Угсаатанайнгаа үндэһэн соёлой асуудалнуудые бэе бэеэ һайн ойлгожо, эдэбхи үүсхэлтэй, ажалша бүтээлшэээр шиидхэхэмнай болтогой гэжэ өөһэдтөө хүсэе.


Гэрэл зураг: news.gogo.mn

Экспедициин дүнгөөр хэблэһэн ниитэлэл, хэһэн олон тоото уулзалга, ярилсалга, ажаглалтанууд дээрэһээ иимэ тобшолол гаргахаар байна:

1) Россиин, Хитадай, Монголой буряад угсаатанай бүлэгүүд XXI-дүгээр зуун жэлдэ олон үндэһэ яһатантай гүрэнүүдтээ хүндэтэ түлөөлэгшэд болонхой;

2) XXI-дүгээр зуун жэлэй эхиндэ Россиин, Хитадай, Монголой буряадууд олон угсаатанай дунда, ниигэм-улас түрэ, эдэй засаг, соёл болбосоролой элдэб оршондо зохисон хүгжэхэ түүхын дүршэл туршалгатай болонхой;

3) Россиин, Хитадай, Монголой буряадуудай ехэнхинь хүдөө нютагуудта ажаһууна: Россиин, Монголой буряадуудай ехэнхинь оюун ухаанай ажалда хүдэлнэ, Хитадай буряадууд уламжалалта мал ажал, арадай урлалаа үргэлжэлүүлэн эрхилһээр;

4) Буряадууд Росси, Хитад, Монголдо бүлэг бүлэгөөрөө ажаһуухадаа, угсаатанай онсолиг шэнжэ, нэгэ гарбал изагуур, түүхэтэ нютаг, ёһо заншал, хэлэ соёл мэтэ угсаатанайнгаа соёлой гол шэнжэнүүдые алдаагүй байһаар;

5) Буряадууд дэлхэй дээрэ хэдышье бүлэг бүлэгөөрөө ажаһуубашье, хоорондохи соёлой, түрэлэй холбоониинь таһараагүй байһан зандаа; энэ холбоониинь хэлбэри удхаараа улам үргэжэн үргэлжэлжэ, бүри олон янзын болоно;

6) Буряадууд дэлхэйдэ бүлэг бүлэгөөрөө ажаһууха, гадаада орон нүүхэ, уламжалалта ажалаа халаха г.м. хубилалтанууд хадаа саашадаа угсаатанай онсолиг шэнжэ, буряад хэлэ заншал, оюун ухаанай үнэтэ зүйл, буряадуудай соёл болбосорол г. м. угсаатанай соёлой аюулгүй байдалда һөөргэ нүлөө үзүүлжэ магадгүй;

7) Буряад хэлэ соёл, угсаатанайнгаа онсолиг шэнжые сахин хүгжөөхын тула манай гүрэнүүдэй уласхоорондын, гүрэн доторой эрхэ зүйн үндэһэн һууриин хубида арсалдаагүй, буряад хэлэ хүгжөөхэ, үхибүүдые буряад арадай заншалда тулгуурилан хүмүүжүүлхэ юрэнхы хүтэлбэриие бэлдэхэ, бэелүүлхэ ёһотойбди.

Ринчима Романова


<< гэдэргээ гаршаг саашаа >>