БУРЯАД ХҮНЭЙ ЁҺО ГУРИМ ТУХАЙ

Буряад арадай ёһо гурим хэдэн зуугаад, мянгаад жэлэй туршада мүлигдэ мүлигдэһөөр ерэһэн, арад бүгэдын ажалда хэрэгтэй, хатуу шанга байгаалиин байдалтай холбоотой. Тиихэдээ тон тааруу, сэсэн, бодото байдал, хэрэг дээрэ шалгагдан, шэлэн абтаһан ёһо гурим тогтоһон байдаг.

Би бултыень тооложо шадаагүй байхаб, хүн нүхэд һануулна бэзэ. Тиигэбэшье тон шухала гуримуудыень тооложо үзөөб. Эдээнһээ гадна һургаал заабаринууд гээд байдаг. Ёһо гурим ба һургаал хоёр тон дүтэ холбоотойшье һаа, хоёр ондоо гэхэ байнам. Гурим ёһо гээшэмнай буряад хүнэй дүрэ болошонхой, тэрэнэй абари занда шэнгэшэнхэй илгаань юм. Мүнөө ёһо заншалаа мартажа, түрэл арадайнгаа нангин һайхан илгааень хэрэгсээдэггүй зоной бии болошоһон үедэ энэ нангин баялиг тухайгаа ойлгуулан бэшэхэнь шухала гэжэ һананаб. Тиихэдэ дан олон болгожорхингүй, тодо байхын тула нэгэн, хоёр... гэжэ тооложо бэшэбэб.

Эдэ ёһо заншалаа гүйсэд һэргээгээ һаамнай хэды шэнээн гоёб даа, иимэ һайхан гуримтай буряад зон гээшэбди гэхэдэ, ямар омогтой ябахаар бэ.

1. Айл аймаг ахатай, дэгэл захатай хадаа һайн.

2. Наһатай зониие хүндэлэ, “Бууралһаа һургаал аба, болоһонһоо ама хүрэ” гэдэг. Наһатай хүниие хүндэлжэ, дээшэнь һуулгадаг, “ши” гэдэггүй, хажуудань муу ааша гаргадаггүй.

3. Аха хүндэ хандахадаа, “та”, “ахатан”, тэрэнэй, энээнэй баабай, эжы, ахай, абгай гэдэг заншалтайбди. Баһа нэрэ обогоорнь хэлэдэг гээшэ ааб даа.

4. Эхэ эсэгын һургаал үнэтэй, бүхөөр хадуужа, һанажа абаха хэрэгтэй. Эжы баабаймни захиһан захяа юм гэжэ ходо дурдажа ябаха буряад хүнэй дотор гурим юм.

5. Эхэ эсэгынгээ урдаһаа бү дуугара — нүгэл гэдэг. Эхэ эсэгэдээ “ши” гэжэ хандахагүй, хэлэһэн үгыень жэншэдгүй дуулаха ёһотой. Энэ манай хэр угай һургаал, арадай заншал болонхой.

6. Аха, эгэшэнэрээ, бусад түрэл гаралаа хүндэлһэн нэрээрнь нэрлэдэг (ахай, абгай, нагаса, нагаса абгай г. м.)

7. Наһажаал болоһон эхэ эсэгэеэ үргэхэ буряад хүнэй зайлашагүй үүргэ, энэ үеын үедэ тогтоһон манай гайхамшагта гурим. Түрэл хүнэйнгөө үншэрөөд, үргэхэ үригүй байбалнь, заатагүй асаржа үргэдэг юм.

8. Хадам эхэ эсэгэ хоёроо хүндэлхэ ёһотой, тиигэбэл гэрэй байдал хараа байса һайн байха.

9. Буряад хүн али нэгэ түрэлэйнгөө хүүгэдэй үншэрбэл орхидоггүй, хэн нэгэ түрэл хүниинь (айлынь) тэдэ үхибүүдые үргэдэг нангин гуримтай.

10. Үри хүүгэдтээ жэшээ харуулжа, ажалда дахуулжа, һургажа ябаха эхэ эсэгын зайлашагүй үүргэ. Үхибүүдэй муугаар ябабал, эхэ эсэгын нэрэ хухардаг. Үри хүүгэдээ хүн болгохо гээшэ буряад хүнэй гол үүргэ гэжэ бү мартая.

Гэрэл зураг: Владимир Бережных

11. Эхэ эсэгын уялга дүүргэжэ шадахагүй һаа, үри бэеынгээ урда гэмтэйб гэжэ мэдэхэ ёһотой: үри хүүгэдтнай харгыгаа алдаха, зобохо, ядаха юм.

12. Гэртэ ороһон айлшанда сай хэжэ үгэ, тэрээндэ туһалбал, бүри һайн бэлэй. Айлшанайнгаа ябахада, заал һаа үдэшэхэ ёһотой. Энэ архи бэдэрһэн архиншанда хабаатай бэшэ.

13. Архиин гуйраншан буряадай нэрэ хухална, зон, амитанда һаад тодхор шэрэжэ, зобооно. Тэдэ һайхан гуримыемнай эбдэнэ гэжэ мэдэе.

14. Архи гурим соонь хэрэглээд, зоноороо хүхиһэн хүн һайхан.

15. Тулюур ядуу хүндэ туһала, буян үйлэдэ гэдэг. Зүгөөр архяар хооһорһон гү, али залхуу нэгэн, тиихэдэ хүнэй зөөридэ хомхойржо ябадагуудта энэ хабаатай бэшэ. Тулюур ядуу зон гэхэдээ, үнэхөөрөө ядаһан, зоболондо дайрагдаһан, үбшэндэ нэрбэгдэһэн, ажалай хүсэ абажа бирахагүй болошоһон гү, али үншэ үрөөһэн зониие хэлэнэ.

16. Зөөриин хойноһоо шунажа ябахагүй, “зөөри — шүүдэр, бэе — һүүдэр” гэдэг юм.

17. Хүнэй юумэ хулуужа болохогүй. Хулууһан зөөри хоротой, хулууһан хүн өөдэлхэгүй, үбшэ зоболондо дайрагдажа болохо. Гадна үри хүүгэдтэньшье муу байха юм. Хулгай худалһаа холуур ябаха хэрэгтэй.

18. Залуу нүхэд наһатай зонтой архидахагүй, суг дайралдабал, ама хүрөөд, аха хүнэй үгэ шагнаад һууха юм.

19. Обоодо гарахадаа, залуушуул архи ууха ёһогүй.

20. Үйлсэдэ һогтуугаар найгажа, хашхаржа, бэлиндэжэ огто болохогүй. Энэ муу ахир хүнэй абари зан.

21. Хүниие хүдөөлхэдөө, нүгшэһэн хүнэй буян үйлэдэхэдөө, архи уужашье, архи табижашье огто болохогүй.

22. Хутага шүбгөөр хүниие гэмэлтээһэн, юумыень хүсэрхэн буляан абаһан хүн өөдэлдэггүй, нүгэл ехээр абадаг. Манай гуримда буса хэрэг гээшэ.

Гэрэл зураг: Ван Сюэлинь

23. Ямаршье газарта аха зонтой гү, али эрэ хүнтэй эбдүүсэжэ байжа, уридшалан үгыень таһалдуулан дуугаржа болохогүй.

24. Харгыда уулзабал, наһатай гү, али эрэ хүнэй нарыень буляажа гарадаггүй юм.

25. Уһа голдо муухайгаа хаяхагүй, уһа сайдамтуулхагүй, булагай эхи бузарлахагүй.

26. Нүхэдөө хүндэлхэ, нүхэдһөө юумэ харамлахагүй гэдэг һэн. Нүхэдгүй хүн хосорхын туйлда орожо болохо. Хашан мориндо харгы холо, харуу хүндэ нүхэр холо.

27. Бага үхибүүдые бү эрхэлүүлэ гэдэг. Хүн болохо багаһаа, хүлэг болохо унаганһаа гэжэ мэдэнэбди. Эрхэлһэн үри ажалша бэшэ, залхуу, халтад гэбэл архинша болошодог. Тэрэ хожомоо ехэ зободог юм.

28. Буряад басагад тээ томохон болоходоо, басаган дэгэл үмдэжэ, хубсаһаараа танигдамаар боложо, гоё зүүдхэл зүүгээд, обоо, нааданда ходо ябажа, бэеэ мэдүүлдэг байгаа. Иигэжэ үйлынгөө нүхэртэй уулзаха арга олодог һэн.

29. Үри хүүгэдэйнгээ удаан саг соо айл боложо шадахагүйдэнь, эхэ эсэгэнэр хоёр тээһээ хэлсэжэ ниилүүлдэг һэн. Баһа зууршалха ёһо бии. Үри хүүгэд эхэ эсэгын үгэ жэншэдгүй дуулажа, айл боложо нэгэдэдэг, хожомоо жаргажа һуудаг байгаа.

30. Хадамда гараһан басаган нүхэрэйнгөө эхэ эсэгэ хүндэлдэг, эртэ бодожо, галаа түлидэг (унтажа хэбтэхэгүй), тогоогоо баридаг гуримтай һэн. Тэрэ гурбан зөөлэн гээшые сахижа ябаха ёһотой юм: үгын зөөлэн, хубсаһанай зөөлэн, эдеэнэй зөөлэн.

31. Гал гуламтаяа хүндэлхэ ёһо бии: гал руугаа муухай юумэ хаяхагүй, үзүүртэй юумээр хадхахагүй, галда үргэл үргэжэ байха.

32. Гэр байдалдаа эсэгын (эрэ хүнэй) үгэ үнэтэй дээрэ тоолодог.

33. Холын харгыда мордоһон нүхэрөө, үхибүүдээ, нүхэдөө үдэшэдэг, хойноһоонь сэржэм үргэдэг.

Эдэ заншал, ёһо гуримууд ямаршье хууляар баталагдаһан бэшэ, зүгөөр нангинаар сахигдадаг байһан юм. Эдээниие һэргээбэл, тон һайн бэлэй.

Б. РЫБДЫЛОВА,
“Хэжэнгэ” һонинһоо