ХҮНЭЙ АБАРИ ЗАН
 Эрдэниин Галсан. Буряад гэр бүлэ |
Хүнэй абари зан ямар жэлдэ, ямар һарада, ямар үдэр сагта түрэһэнһөөнь сэхэ дулдыдадаг гээд эрдэмтэн зурхайшад бэшэдэг.
Тиигэбэшье дэлхэй дээрэ аб адли хүнүүд байдаггүй. Тэдэнэр ухаан бодол, аяг ааша, зан заншал, илангаяа абари зангаараа бэе бэеһээ илгардаг гээшэ. Энээн тухай буряадаймнай гайхамшагта бэлигтэй поэт Үлзытын Дондог «Эсэгын хүбүүд» гэһэн шүлэг соогоо тон зүбөөр бэшэһэн байдаг:
Хүнэй абари зангые, урдахи хойнохи ябадалые тобшохоноор хэлэбэл, тэрэнэй хуби заяае ямар одо мүшэд доро, ямар жэлдэ түрэһөөрнь тайлбарилан харуулһан зурхайн ёһонууд дэлхэй дээрэ олон байдаг.
«Бидэнэй абари зан бурхан багшын үршөөлһөө, эхэ эсэгын буянһаа, эрдэм номой һургаалһаа эхиеэ абан хүгжэдэг» — гээд, Д. Бальжинимаев «Буряад үнэн» соо «Абари зан тухай» гэһэн үгүүлэл соогоо бэшэһэн байна. Хүнэй абари зангай, нюур шарайн, бэеын түхэл болоод даа, ябадал хүдэлсэньшье түрэһэн эхэ эсэгынгээ, тэдэнэйнгээ аха үетэнэй шуһанда бии байһан шанар шэнжэһээ дулдыдадаг гэжэ эли. Тэрээнһээ гадна хоёр хүнэй хоорондоһоо үри хүүгэдэй бүрилдэн бии болохонь үнэхөөрөөшье тохёолдоһон саг жэлһээ, одо мүшэдэй тудасаһаа дулдыдадаг гээшэнь зүбтэй. Хүнэй абари зангай бүрилдэн гуримшахада буддын шажантан онсо шухала анхарал хандуулдаг байгаа. Хүнэй зан абари ямарханаар тогтонижоноб, тэрээнһээ хуби заяанайнь олохон лэ юумэн дулдыдаха.
Жэшээнь, XIII зуун жэлдэ ажаһууһан Сажа Бандида Гунгаажалцан «Эрдэниин һан субашид» гэһэн ном соогоо зан абариин асуудалда тон ехэ анхарал хандуулһан байна.
Эртэ урда сагһаа Энэдхэг, һүүлээрнь Түбэд болон Монголой дайда хизаарта ажаһуудаг зоной дунда богонихон аад, тодо гүнзэгы удхатай онтохонууд удха шэнжээрээ өөрсэ ёһоор согсологдон, үргэнөөр дэлгэрһэн түүхэтэй. Тэдэнэй дунда «Арадые тэжээхэ дуһал», «Субашид», «Сагаан лёнхобын баглаа», «Саарһан шубуун зохёол» гэһэн согсолборинууд онсо һуури эзэлнэ. Эдэ номууд хүнэй сэдьхэлые юугээрээ татанаб гэхэдэ, һургаал заабаритай дүрбэн мүртэй шүлэгүүдһээ бүридэжэ, тэдэнэй удхые тус тустань тайлбарилһан, үргэн арад зоной дунда дэлгэрһэн тодо хурса удхатай багахан онтохонуудые хабсаргаһан байха юм.
Буряадай эрдэмтэн лама Номтын Ринчин 1868 ондо Сүүгэлэй дасанда «Арадые тэжээхэ аршаанай дуһал хэмээгдэхэ ёһотой шастир оршобой» гэһэн дүрбэн мүртэй һургаалай 90 шүлэг согсолон бэлдэжэ, монгол бэшэгээр барлуулһан юм. Эдэ шүлэгүүдые эртэ урда сагай Энэдхэгэй бэлигүүн түгэлдэр гүн ухаатай Наганзана зохёоһон гэжэ эрдэмтэд тухайлна. Анхандаа эдэ шүлэгүүдые Энэдхэгэй бандида Шилэндрибоди, Түбэдэй оршуулагша Сидэндэ түбэд хэлэндэ оршуулһан түүхэтэй. Тэрэнь "Данжуурай" 123-дахи ботидо оронхой. Буряад арадтаа Энэдхэг, Түбэд, Монголой уран зохёолой дээжые хүргэхын тула Номтын Ринчин зондо ойлгосотой, тодо хурса удхатай бүтээлнүүдые шэлэжэ, юрын яряанай хэлэндэ оруулан, гэгээрэл болбосоролой ехэ хүдэлмэри ябуулаа юм. Дурдагдагша энэ зохёол тэрэнэй зохёохы ажалай оройн шэмэг гэжэ эрдэмтэд зүйн ёһоор үзэдэг байха юм.
Зохёогшо түгэсхэлэй үгэеэшье ехэл һонёор бэшэнхэй:
Энэ номой шүлэглэмэл мүрнүүдэй удха гэбэл: үнэн сэхэ ухаата хүн ямаршье хэсүү хүндэ ядаралда орожо, ами наһанһаа хахасаха туйлдаа хүрэбэшье, үндэр үүргэеэ хүсэлдүүлхэ зоригоо мүхэдэггүй тула хамагта эрхим жэшээ болоно. Эдэ һургаалнуудайнь зорилго гэбэл:
1. Зүб шударгы яба;
2. Эрдэм бэлиг һура;
3. Ном буян үйлэдэ;
4. Хойрго ябадал хойшолуулжа, залхууралһаа зайса.
 |
Эдэ дүрбэн зорилгые, үшөө гүнзэгырүүлэн үзэхэдэ иимэ байна: "Энэ юртэмсэдэ үнэн гээшэ маша шухаг, бусадта доромжологдонгүй яажа бэеэ зүбөөр абажа ябахые мэдэхын тула залуу наһанһаа эрдэмдэ һураха шухала, үнэн зальбаралаар ба зүб ябадалаар муу үйлэһөө зайсаха арга бии. Шүлэгүүдэй үндэһэн удхые тайлбарилан ойлгосотой бэлэн байхын тулада үльгэрнүүд, арадай сэсэн үгэнүүд, аман зохёолой шэнжээр найруулагдан бэшэгдэбэ" гээд Номтын Ринчин тэмдэглэнэ.
Манай арад үдэр бүриингөө ажабайдалда зүб хүмүүжэлдэ нүлөө үгэхэ зорилготойгоор арадай аман зохёол үргэнөөр хэрэглэдэг байһан юм. Тэдээн соонь абари зан тухай оньһон үгэнүүд аргагүй олон:
– Булхайлжа эдиһэн юумэн булшангаар гараха, худалые үнэн хүсэхэ, хурданиие һомон хүсэхэ.
– Хулгайшые барибал — мүр ула дээрэнь, худалшые барибал — үгэ хүүр дээрэнь.
– Һарын һаруулда хулгайшан дурагүй, һайн хүндэ муу хүн дурагүй.
– Һогтуу хүн һохор ухаатай, һолёошо хүн хооһон үгэтэй.
– Тэнэг сэсэн хоёр хөөрэлдэжэ шадахагүй, тэмээ ямаан хоёр мүргэлдэжэ шадахагүй.
– Архи уухада, булта наашаа болоод байха, аюулай ерэхэдэ булта саашаа болоод байха.
– Хооһон тогоон хонгироошо, хубхай амитан һаймһарааша.
– Уур сухал бэе зобоохо, уула хада мори зобоохо.
– Үүлэнэй забһарай наран шанга, үдэр хахадай ноён шанга гэхэ мэтэ.
Буряад зон “хараалай үзүүртэ шуһан, үреэлэй үзүүртэ буян” гэжэ хэлсэдэг. Энэ ехэ зүб. Хаана хараал, хэрүүл гаранаб, тэндэ шуһан адхардаг: гэр бүлэдэшье, гүрэн түрэдэшье, мүнөөнэй хуймаата сагта хүнэй абари зан, сэдьхэл бодолые заһаха ажал хэзээ хэзээнэйхиһээ шухалын шухала болоод байна.
«Толон» һонинһоо Цындыма Цыдыповагай «Буянтай болохомнай лабтай» гэһэн үгүүлэлһээ, «Буряад үнэндэ» толилогдоһон Б. Молоновой «Лайжад хүгшэнэй захяанууд», эртэ урдын оюун бэлигэй дээжэһээ абтаһан «Саарһан шубуун зохёол» сооһоо абажа, ажалай ветеран Бальжит Эрхитуевна Будажаповагай монгол бэшэгһээ хүрбүүлһэн үгүүлэлһээ, Галшын Эрдэни хайбзанай «Бэлигүүн толиһоо», Гунгаажалцанай «Эрдэниин һан субашидһаа», Чингис хаанай «Оюун түлхюурһээ», Ч. Арьяасүрэн, X. Нямбуу гэгшэдэй зохёон эмхидхэһэн «Монгол ёһо заншалай дунда тайлбари толиһоо» («Монгол ёс заншлын дунд тайлбар толи»), Агын тойрогой олон нютагуудай үндэр наһатанһаа бэшэжэ абаһан һургаал заабаринуудһаа түүбэрилэн нягталжа эдэ бүлэгүүдые бэшэбэб.
Монголой "Нюуса тобшоон" хадаа уран зохёолой гайхамшагта дээжэ, тэрэ үеын түүхэ, хүн зоной ёһо, арадай һурган хүмүүжүүлхэ ухаан, соёл болбосорол, хүүгэдые амидаралда, ажабайдалда һургаха ухаанай толи юм.
Энэ зохёол соо хүнэй амидаралда тон хэрэгтэй, ой ухаандаа шэнгээжэ, сахиха заншалнууд толилогдонхой гэбэл:
1. Эхын энхэрэлые бишэрэн хүндэлхэ.
2. Абын ашые эрхимлэн үргэхэ.
3. Аха захые хүндэлэн хамгаалха.
4. Үнэншөөр нүхэсэхэ.
5. Хүниие хайрлаха.
6. Ухаатай бодолтойгоор хандаха.
7. Хүнэй үгэ дуулаха (соносохо).
8. Үнэн шударгы байха
9. Нүхэртөө туһалхые оролдохо.
10. Туһые туһаар харюулха.
11. Эхэ нютагаа хайрлан хамгаалха.
12. Унаа, малаа гамнаха.
13. Анда нүхэр бололсохо.
14. Хэлэһэн үгэдөө эзэн байха.
15. Нэрэ түрөө эрхимлэхэ.
16. Зориһондоо хүрэхэ.
17. Хатуужал тэсэбэритэй байха.
18. Нүхэрөө хамгаалха.
19. Зарлиг журам сахиха.
20. Һайн үгэ хэлэхэ гэхэ зэргээр хубаарилан үзэжэ болоно.
Хүүгэдые хүмүүжүүлхэ хамагай түрүүшын зүйл хадаа эсэгэ эхээ хайрлан хүндэлхэ зан юм.
Буда-Ханда ЦЫРЕНДОРЖИЕВА
| << гэдэргээ | гаршаг | саашаа >> |