А. Хантаевай гэрэл зураг |
Булагаа шэргэһэн нютаг – нютаг бэшэ, угаа алдаһан хүн – хүн бэшэ... Энэ болбол буряад-монгол угсаатанаймнай эртэ урда сагһаа һанажа ябаһан бодолнуудай нэгэн мүн.
Тус бодол хүнэй сэдьхэлдэ байхадаа, тэрээндэ түрэhэн газар нютагыень, хайрата эхэ, эсэгыень, ашата арад зонииень мартуулдаггүй. Угаа мэдэхэ, нютагаа hанаха, арадаа хүндэлхэ мэдэрэлтэй хүн найдамтай. Тэрэ ондоо хүниие ойлгохо хабатай, нютагайнь заншалые хүндэлхэ аргатай, хэлэhэн бодолыень сэгнэхэ сэнэгтэй.
Бидэ буряад-монгол зон холын хүниие хариин гэжэ харшалдаггүй, дүтын хүниие өөрын гэжэ үлүү үмэгшэлдэггүй ябаhамди... Яhатан бүхэндэ, арад бүхэндэ адли тэгшээр хандадаг заншалнай элинсэг хулинсагуудаймнай эртэ урдын ёhо юм.
Галаа түлеэд, сайгаа халаагаад, айрһа хурһаяа эли газарта гаргаад, үүдэеэ суургалангүй орхижо, малаа адуулан гү, али агнажа ошоходоо, буряад хүн аянай зондо һанаагаа зободог байгаа. Хэһээлтэдэ ороһон хаатаршан, сүлэлгэдэ ябаһан гэмтэн – хэнэйшье үри hаа, ямаршье яһанай хүн һаа – энэ гэртэнь орожо гарахадаа, эзэгүй айлайда буугааб гэжэ һанадаггүй байгаа. Тэрэнэй хоол баряад, унда уугаад, дулаасажа амараад ошоһые мэдэхэдээ, буряад хүн баярладаг һэн. Юундэб гэхэдэ, галынь замхаагүй, гуламтыень хүн тойрон гараагүй, эдеэ хоолһоонь ама хүрөө, сэргэдэнь мориёо уяа. Иихэдээ гэрэй эзэн энэ дэлхэй дээрэ дэмы ябанагүй!
Энэ дэлхэй дээрэ дэмы ябаагүйгөө мэдэрхэ гээшэ хүн түрэһэнэймнай омог шуу. Харин хүн түрэһэнэй омог ондоо хүндэ туһа үзүүлһэнһээ ерэдэг. Туһада ехэ бага гэжэ байдаггүй. Хүндэ туһалһан туһа өөртэ туһа боложо эрьедэг. Юундэб гэхэдэ, хүргэһэн туһа тухай туhалуулhан хүн хэзээдэшье мартадаггүй. Илангаяа зобоһон, тулиһан хунүүдтэ һанаагаа зобохо гээшэ буянда тоологдодог, иимэ хүнүүд нигүүлэсхы боди сэдьхэл харуулhан хүнүүд гэлсүүлдэг. Хойто үетэндөө иигэжэл элинсэг хулинсагууднай дамжуулһан байдаг гээшэ.
Мэдэхэшьегүй, танихашьегүй хүнүүдтэ һанаагаа зобоходоо, буряадууднай түрэл арадайнгаа тэнюун түни абари зан, дэлгэр һайхан сэдьхэл гэршэлэн, нэрэ хүндыень дээрэ үргэжэ ябаhанаа харуулдаг байгаа. Энэнь Байгалай эхинэй нютаг зоной заншал тухай һайнаар хэлсэхэ шалтагаан боложо үгэдэг һэн. Юундэб гэхэдэ, һайн заншал мартагдадаггүй бшуу. Мартагдахагүйһөө гадна, тэрэниие үзэһэн хүнүүд олон бодол, мэдэрэл досоогоо бисалгаха баатай болодог. Тиигэжэ заншалнуудай һайн муу талые, хүнүүдэй зүб, буруу ябадалые тодорхойлхо баатай болодог.
Ямар ябадал зүб ябадал бэ, ямар ябадал муу ябадал бэ гэжэ өөртөө хүсэд илгаруулаагүй хүн хүсэд хүн бэшэ!
Энэ болбол элинсэг хулинсагуудаймнай баhа нэгэ ехэ захяануудай нэгэн мүн. Тэдэмнай мандаа үшөө иигэжэ ойлгууланхай: хэнэй һайн үйлэнь булюуб – тэрэ сагаан сэдьхэл харуулна, хэнэй муу үйлэнь булюуб – тэрэ хара сэдьхэлдэ баригдана... Хара бодолтой, хара һанаатай, хара сэдьхэлтэй хүн – муу хүн, харин сагаан сэдьхэлтэй, сагаан һанаатай, сагаан ябадалтай хүн – һайн хүн!
Бидэ мүнөө үе сагай хүн зон ямар ябадалнай муу үрэтэйб, ямар ябадалнай һайн үрэтэйб гэжэ илангаяа наринаар бодожо үзэхэ зэргэтэйбди. Үдэрэй боро юрьеэндэ, өөдэгүйхэн олзодо ухаагаа балартуулха ёhогүйбди.
Элинсэг хулинсагуудайнгаа үшөө нэгэ захяае һаная: залхууда диилдэһэнһээ, ехээр эдиһэнhээ, удаан унтаһанһаа хүнэй сэдьхэл бодол һулардаг; сэдьхэл бодолоо һуларһан хүн гээшэ өөрынгөө хүн бэеын юртэмсэ тухай һанаагаа зобохоёо болижо, амиды бэедээ диилдэжэ захалдаг; тиихэдээ тэрэ архида ородог, худалаар хэлэдэг, амитанай ами хороодог, һэбхи янхан ябадал гаргадаг, хубхай хооһон хөөрөө дэлгэдэг, хулуужа эхилдэг, хүнүүдэй хоорондо хоб зөөдэг; ухаан бодолоороо, хэлэ амаараа, хэрэг үйлөөрөө арадайнгаа ёһо гуримуудые, заабари заршамуудые, хамаг заншалые эбдэжэ ябаһанаа тэрэ ойлгохоёо болижо, ойлгуулхые хүсэһэн хүндэ өөртэнь үһэридэг, урдаһаань хүлзэдэг, мухар омог харуулдаг.
Урда үетэнэйнгөө эдэ бүгэдэ захяа заабаринуудые сахижа ябаһан хүнүүднай “дэгэл захатай, хүн ахатай” байдаг, “болоһонһоо ама хүрэхэ, бууралһаа үгэ дуулаха” шухала гэжэ ойлгодог. Өөрынгөө һанаһанһаа буруу юумэ хэхэ болоо һаа, эдэнэр сэдьхэлээ хёморжо, арсаха баатай болодог, хэрбэеэ арсажа ядаа һаа, бэеэ зэмэлжэ эхилдэг.
Энэ хадаа һэшхэлтэй хүнэй тэмдэг шуу. Һэшхэлтэй хүнүүдээ араднай хүнэй эрхим, зоной шэмэг гэжэ сэдьхэлэйнь шанарые бурхан шанартай сасуулдаг һэн. Тиимэһээ бурхан гээшэмнай хүнэй сэдьхэлдэ бшуу!
Бурхан үгы гэдэг хүндэ бурханай орон үгы. Иимэ хүнүүд эхэ эсэгэеэ, түрэһэн нютагаа һанадаггүй. Иимэ хүнүүдээр олон арад арад бэшэ боложо эхилдэг, иимэ хүнүүдтэ зонхилуулһан нютаг эзэгүй мэтээр үншэрдэг. Харин сагаан сэдьхэлээр, буянта үйлөөр олон зонтой арад үдэдэг, үнэржэдэг. Дэмбэрэлтэй хэрэг бэелүүлхэ зоригжолтой сэсэн бэрхэ хүнүүдээ дэмжэһэн газарта нютаг хүгжэдэг.
Буряад-Монгол оромнай, буряад-монгол араднай, буряад-монгол хэлэмнай хэтэ мүнхэдөө мандаха болтогой!
Доржо ЭРДЫНЕЕВ
<< гэдэргээ | гаршаг | саашаа >> |