ҮХИБҮҮ ҮЛГЫДЭ ОРУУЛГА ТУХАЙ


Гэрэл зураг: Ван Сюэлинь

Эртэ урда сагһаа хойшо үхибүүнэй түрэхэдэ, буряад ёһо гуримда «милаангууд» гэжэ ехэ ёһолол тон үдэр гэр бүлэдэ тэмдэглэгдэдэг байһан. Энэ заншалта үдэр нютаг нютагта өөрын онсо илгаатай байгаа. Юрэнхы дээрэнь багсаабал, үлгыдэ оруулха, заахан үхибүүдые, түрэлхидөө, хүршэнэрөө, харишье зониие сагаан эдеэгээрээ, хониной гү, али үхэрэйшье мяхаар хүндэлхэ ёһон буряадуудай дунда үргэнөөр дэлгэрэнхэй бэлэй.

Үхибүүнэй түрэһэнһөө хойшо гурба хоноһон хойно, алтан дэлхэй дээрэ мүндэлһэн хүниие үлгыдэ оруулдаг. Арбан юһэдэхи зуун жэлэй һүүл багаар, хоридохи зуун жэлэй эхеэр элинсэг хулинсагаймнай үлгы өөрын онсо түхэлтэй байһан. Хори нютагай зон тэрэ үлгыгөө «хамлаас» үлгы гэжэ нэрлэдэг һэн. Энэ үлгы палааха дээрэ байха юм. Дүүжэн үлгы 1930-аад онуудаар манай нютагуудаар бии болоо.

Энэ хамлаас үлгы ямар түхэлтэй юм гэжэ тобшолбол, иимэрхүү: уташаг дүрбэн хабтагайгаар хэһэн хайрсаг түхэлтэй, тархиинь ба хүлэйнь үзүүрэй хабтагайнуудай доодо талань мүхэреэн (түхэреэн), юундэб гэхэдэ, хүдэлгэхэдэ һайн байхын тула. Үлгын тархинь хабтагай бэшэ хабтагайнуудһаа һураггүй үндэр, бага өөдэнь шобхолонгүй, үзүүр багтаа нарин ооһорой орохоор нүхэтэй байһан. Тэрэ нүхэндэнь уташаг һур ооһор уяад, нүгөө үзүүртэнь холбон уядаг байгаа. Энэ ооһорынь «хүбшэргэй» гэжэ нэрлэгдэдэг.

Үлгы соонь хажуу таладань хоёр гонзогор модонууд нариншаг һураар татууланхай, тэрэ модоной хоорондо ута нарин һур хэрээтэй (хэрээһэлжэ холбонхой). Энэ хэрээһэлжэ холбоһон газартаа мансытай үхибүүгээ хэбтүүлхэ, унтуулха байһан гэжэ ойлгомоор.

Үлгын оёорто аяга шэнги түхэреэн, хүлэйнгөө үзүүр тээшэ гараһан заахан хобоотой тусгаар түхеэрэлгэ шээһэнэй урдажа гарахын түлөө хэгдэдэг байһан. Заахан үхибүүгээ ехэнхи буряадууд хониной гү, али хурьганай арһан мансы соо хэбтүүлжэ, хоёр газар мансытай үхибүүгээ ута ооһоороор шангашагаар татажа уядаг байгаа. Мансынь доодо таладаа шээһэнэй гоожохоор тусгаар түхэреэн нүхэтэй байһан.

Нарай үхибүүгээ үлгыдэ хэбтүүлхэһээ түрүүн тэрэ үлгыгөө адис, сангаар арюудхаха тон шухала байһан. Нарай үхибүү үлгыдэ оруулхада, олон заахан үхибүүд үлгын хажууда байха ёһотой. Газар газарта үлгыдэ оруулхада элдэб шэнжэтэй байдаг.

Жэшээнь, үлгыдэ оруулжа байһан дүтын түрэлэй гү, али хүршэ хүбөөгэйнь эхэнэрнүүд, нэгэниинь үхибүүгээ тэбэринхэй, нүгөөдэнь хониной шагайта сэмгэ баринхай байха. Тэрэнэй хажуугаар алха, хутага, һэлмэ гэхэ мэтые зарим нютагуудаар хэрэглэгдэдэг байһан.


Цыренжап Сампиловай зураг

Саашань шагайта сэмгэ бариһан эхэнэр үхибүүдһээ иигэжэ асууха ёһотой: «Үлгы соо хэниие хэбтүүлхэмнайб, үхибүү гү, али яһа гү? Тиихэдэнь заахан үхибүүд «үхибүү!» гэжэ харюусаха.

Үгышье һаа, үшөө элдэб асуудалнуудые дурадхаха: «Хэниие үлгыдэ хэбтүүлхэмнайб, хүбүү гү, али алха гү? Тархиинь доошонь гү, али дээшэнь гү?»

Эдэ асуудалнуудтань заахашуул иигэжэ харюусаха: «хүбүү», «тархиинь дээшэнь». Иигэжэ эдэ асуудалнуудаа заатагүй гурба дахин дабтаха ёһотой. Энэ ёһололой һүүлдэ мансытай үхибүүгээ үлгы соонь хэбтүүлхэ. Шагайта сэмгэнэйнгээ мяхыень түрүүн үхибүүдтэ мүлжүүлээд, тэрэ яһан сэмгэеэ үлгынь баруун дүрэдэ уяха ёһотой. Мүн алха, хутага мэтые уядаг байгаа. Эдэ зүйлнүүд тон заахан дүрсэтэй, нааданхай шэнги байха. Иимэ юумэнүүд нарай үхибүүнэй һүлдые элдэб гай баршадһаа абарха, аршалха удхатай.

Заахан нарайдаа нэрэ үгэхэ, энэ нэрыень наһатайшаг, өөрөө нэрэ солоор баян, нютаг нугадаа хүндэтэй хүн гү, али түрэһэн нарайн эсэгэнь үгэжэ болохо. Үлгыдэ оруулхадаа, мүнөөнэй гэртэхин үхибүүнэйнгээ һайн һайхан ябахын тула гоё, һайн удхатай нэрэнүүдые үгэдэг. Жэшээнь, Баяр, Жаргал, Мүнхэ, Сэсэг, Оюуна, Саяан гэхэ мэтэ.

Саашань нарайнгаа хүйһыень бүд соо хэжэ оёод, үлгынгөө хүбшэргэдэ уяха, үгышье һаань, эхынь дэрэ соонь хэжэ, бүхөөр дэрэдэнь оёжорхихо юм. Дэрэ соонь оёгдоһон хэды үхибүүдэй хүйһэн байнаб, тэрээгээрнь энэ айл тэды хүбүүтэй гэжэ мэдэхэ болоно.


Дүүжэн үлгы. Б-М. Зыдрабынай зураг

Үхибүү үлгыдэ оруулгада ерэһэн айлшад, хүршэнэрынь, түрэлхидынь үлгытэй нарайдань элдэб бэлэг: хурьганай арһан эльгэбшэ, самса, оймһо, мүнгэ гэхэ мэтые үгэдэг байгаа. Зариманиинь түрэһэн хүбүүндэнь бэлэг болгожо, хони, тугал, хурьга, буруу хүрэтэр үгэдэг байһан.

Түрэһэн хүбүүнэй гэртэхин милаанда сугларагшадта өөһэдынгөө шадалаар бэлэг болгожо, наһатай зондонь самса, һамгадта – пулаад, мүнгэ барюулдаг байгаа.

Иигэжэ түрэһэн үхибүүнэй үлгыдэ ороходонь, ехэ найр хэжэ, байһан, бэлдэһэн эдеэ хоолоороо бултаниие хүндэлжэ, һайн һайхан үреэл хэлүүлжэ, үлгын найр наада – милаангуудые үнгэргэдэг урданаймнай ёһо заншал энэл даа.

Манай хори буряадууд «милаангуудые» үхибүүнэйнгээ жэлтэй болоходо хэдэг байгаа гэжэ хэлэхэдэ болоно, юуб гэхэдэ, жэлтэй болоходоо, элдэб үбшэн хабшанһаа, үхэлһөө гарасалдажа, муу юумэниинь хахасаба гэжэ мэдэрдэг, этигэдэг байһан хаш. Иигэжэ жэл болоһоной удаа үхибүүнэйнгээ үһыень абажа, «милаан» гээшые тэмдэглэдэг байһан.

Энэ ёһо заншал мүнөө болотор яһала хубилалтада ороо, зарим ёһонь үгы болоо, зариманиинь үшөөл тэмдэглэгдэдэг. Хуушанайнгаа заншал баримталжа, улам саашань ёһо гуримаа арьбадхажа, үхибүүдээ дээшэнь дэгжээхэмнай болтогой!


Г. ЦЫБЖИТОВ,
“Хэжэнгэ” һонинһоо


<< гэдэргээ гаршаг саашаа >>