НОРОДОГГҮЙ ХУУРАЙ ҺУУРИ

Хүүгэеэ унтуулхаяа мансылхадаа хушалга соогоо эгээл доронь хуһанай үйһөөр хонхогорхоноор хээд, захыень бүдөөр хүбөөлһэн сорго соо хониной гү, али үхэрэй хуурай хохир хэдэг байгаа. Дээрэһээнь дааган адууһанай дэлһэ шэрэлдүүлээд хэһэн хилгааһан һуури дэбдидэг һэн. Үхибүүнэй шээһэн хилгааһан һуурида шүүрээд, доронь байһан хохирто шэнгэхэ. Үйһэн сорго бэлээр нэбтэрхэгүй. Тиимэһээ хүүгэнэй арһан мансы бэлээр норохогүй. Хилгааһан һуурида шээһэн яашье тогтохогүй. Тиихэдээ хүүгэн хододоо хуурайхан һуури дээрэ хэбтэхэ, шээһэндээ шатахагүй болоно.

Бүдөөр хэһэн һуури хэрэглэдэггүй иимэшүү арга мүн лэ Америкэдэ, мүн зарим нэгэн арадуудай хэрэглэдэг байһан тухай ороноймнай мэдээжэ эрдэмтэн, гүрэнэй шангай хоёр дахин лауреат А. П. Окладников «Очерки из истории западных бурят» гэжэ ном соогоо бэшэһэн байдаг. Тэндэхи зарим бага арадуудай түлөөлэгшэдэй элинсэг хулинсагуудынь анхан монгол туургата арадуудтай дүтэ ажаһуугаа гэжэ эрдэмтэ бэшэнэ. Үнгэрһэн хэдэн зуун жэлнүүдэй хугасаа соо элдэб арадууд нютагһаа нютагта нүүжэ, танил бэшэ байһан арадууд танил хүршэ боложо, саашадаа дахин хэзээшье уулзажа ушархаар бэшээр холодон ошоһон байдаг ха юм даа. Тиихэдээ яһа шуһанай холисолдоон, хамтарал гэхэ гү, али ондо ондоо яһанайхид ушаржа холимог (метис) үхибүүд түрэһэн байгаа хаш.

Иимэшүүл холын сагай гайхамшаг түүхые археологиин олон тоото памятнигууд гэршэлэн харуулдаг. Эртэ урдын хүнүүдэй байрлаһан газарнууд, хотонууд, хабсагай дээрэхи зурагууд, агы нүхэнүүд болон бусад олон зүйлнүүд манай элинсэг хулинсагуудай хайшан гэжэ ажамидардаг, ямар юумэ хэдэг байһан тухай зарим тэдыгээр харуулжа үгэнэ. Эртэ урдын хүнүүдэй шулуугаар, яһаар, шабараар бүтээһэн зүйлнүүдые, алтаар, мүнгөөр хэһэн шудхамалнуудые, хабсагай шулуун дээрэ зураһан зурагуудые, хада уулада сагаан шулуу газар руу шэнгээжэ бэшэһэн бэшэгүүдые хаража, үзэжэ, шэнжэлжэ, тэрэ үеын хүнүүдэй: ангуушадай, малшадай, таряашадай, уран бүтээлшэд ба дархашуулай сэдьхэл бодол, хүсэжэ ябаһан хүсэлыень тухайлан таанабди. Тиигээд буурай сагта ажаһуугшадай мэргэжэһэн дүй дүршэлһөө элдэб дом эмнэлгэ, ажабайдалайнь онол аргануудые мүнөө сагта тааруулан хэрэглээ һаа, найдамтайшье, туһатайшье, бариисатайшье байжа магад. Ябан ошон гэр бүлэ боложо, байдал байгуулха зон хадань бүхы мэдэсэ шадасаяа үхибүүдтээ дамжуулха шухала.

Бүдэй хомор байһан тула жаахан хүүгэдтээ алагүй алсуухай үмдэ үмдэхүүлдэг байгаа гэжэ һанагты. Бааха, шээхэдэнь иимэ үмдэн ходол хуурай байдаг байгаа бшуу. Хүйтэнэй сагта доогуур, газараар һуужа, мүлхижэ даараад, сууха муутай болошуужан гэжэ һэргылэн, орон дээрэ аргамжалаад байдаг бэлэй.

Горитойхон болоһон хүүгэдынь бага дүүнэрээ абалсажа, аха зоноо дахажа, ажалдань хамһалсажа, тоонто, үһэ хайшалаан, түрэ найр гэхэ мэтын ёһололнуудые нюдөөрөө хаража, бэеэрээ хабаадажа, хара багаһаа хойшо ажабайдалай али болохо талатайнь танилсадаг байгаа. Энээнээ буряадууд ажабайдалаар хүүгэдээ һурган хүмүүжүүлгэ гэлсэдэг байгаа юм.

Буда-Ханда ЦЫРЕНДОРЖИЕВА