ЭХЭ ЭСЭГЫН ҺУРГААЛ

Гэрэл зураг: Наталья Уланова

“Арадай хэлэһэн үгэнүүд соо алтанай дуһал байдаг юм”

Буряад зон эртэ урда сагһаа хойшо өөрын баян түүхэтэй, уянгата һайхан түрэл хэлэтэй, һайн һайхан ёһо заншалаар элбэг арад гээшэбди.

Элинсэг хулинсагһаа хойшо бии болоһон угай һургаал, ёһо заабаринуудые огто мартажа, хаяжа болохогүй, гүн сагаан сэдьхэлээрээ, сэбэр һайхан бодолоороо хадуун, зүрхэндөө дүтэ һанажа ябаха бидэ бүгэдын уялга мүн.

“Үреэгээ һургажа, унаа болгоорой,

Үхибүүгээ хүмүүжүүлжэ, эхэ, эсэгэ болоорой” гэһэн оньһон үгэ эхэ эсэгэ хоёрые угтажа байдаг гээшэ. Нээрээшье, түрэһэн үриеэ али бүхы мууһаа зайлуулан хамгаалжа, хүнэй зэргэ хүн болгохо гэжэ эхэ, эсэгэ улаан голоороо оролдон дэгжээдэг. Алтан дэлхэй дээрэ мүндэлһэн хайратай хүүхэн ехэ болохо бүреэ хүмүүжэжэ, угай һургаал хадуун абан, һонирхолоо үргэдэн, нааданхайн һайханда, наранай гэрэлдэ дурлажа, урагшаа тэгүүлэн, ерээдүйн сагай эрхэтэн болохоор бэеэ зэһэн ургадаг. “Хүн болохо багаһаа, хүлэг болохо унаганһаа” гэһэн үгэ һанаандаа абан, бага наһанһаань үхибүүдээ дүрбэн тэгшээр хүмүүжүүлхэ шухала.

“Гарыень ганзагада, хүлыень дүрөөдэ хүргэхэ”

Угай һургаалай заншалаар уг табяашад хүүгэдые хүндэ ажабайдалда бэлдэхэ, бэрхэшээл дабаха хүнүүд болгохо зорилготой һэн тула, ухаа орожо ябаһан үхибүүдтэ һайн жэшээ харуулха гэһэн үгэ һанаандаа абан, бага наһанһаань дүрбэн тэгшээр һургаал заадаг байгаа гээшэ.

Эхэ, эсэгын энэрхы һургаал ажалай бэрхые дабажа ябахадаа, үхибүүн ганса һайнда һурана. Һайн хүниие дахажа, хүндые дабажа ябаһан үншэн үхибүүншье муу хүн болодоггүй гэхэдэ, алдуу бэшэл.

Урдань аха заха зониие хүндэлхэ юм гэжэ эхэ, эсэгэнэр үхибүүдтээ ходо заажа байдаг байгаа. Үбгэдэй ерэхэдэ, һандали табижа үгэхэ, тамхи татахадань, гал абхуулха, сай уухадань, аяга барюулха, табаг табиха гэхэ мэтэ. “Үбгэд, хүгшэд – үргэмжөөрөө, үхибүүд залуушуул – һургаалаараа” гэһэн сэсэн үгэнүүд хүн бүхэнэй зосоо холо хадуугдаа ёһотой. Үндэр наһатай үбгэд, хүгшэдөө, үлгэ-һалга болоһон эхэ эсэгэеэ, аха захануудаа хүндэлдэг һайхан ёһо гүн гүнзэгы удха шанартай.


Эхэ, эсэгэеэ дэмбэрэлтэй һайханаар үргэ гэһэн һургаал бидэ огто мартаха ёһогүйбди. Үндэр наһатай зондо юун хэрэгтэйб даа? Буряад зоной дунда энэ ушар тухай иигэжэ хэлсэдэг байгаа юм: үбгэд, хүгшэдэй алдараад байхада, гурбан зөөлэн хэрэгтэй: унтариин зөөлэн, эдеэнэй зөөлэн, үгын зөөлэн.

Урдань зон ёһо гуримаа тон лэ наринаар сахидаг байгаа гэжэ нэгэтэ бэшэ хэлэнэбди. Бурхандаа өөһэдөөшье һүзэглүүлээд, буян нүгэл хоёрые зэргэсүүлжэ, ямар оролдосотойгоор үри бэедээ һургаал заабари хэлэдэг байгааб?

Харин мүнөө үеын зарим залуушуул бурхан тэнгэридээ һүзэглэхэ бэшэ, эхэ, эсэгэеэ хүндэлхэ бэшэ, “нангин” гэжэ сахиха юумэгүй, уг гарбалаа, ёһо заншалаа, түрэл хэлэеэ мэдэхэгүй хүнүүд ургажа ябана.

Угай һургаалай ёһоор хадаа, үглөө бүри бурханаа дэлгээжэ, орон дэлхэйдэ сайнгаа дээжэ үргэжэ, “Эхэ зургаан зүйл, хамаг амитан хуу һайн һайхан ябаг” гэжэ зальбарха ёһотойбди. Иигэжэ зальбаржа ябахадаа, ходо һайн, юумэн урагшатай байха гэхэ мэтэ заабари бии юм. Орон дэлхэйдээ сэржэм үргэхэдөө, Эхэ орондоо дурлал түрүүлхэ, түрэһэн дайдаяа мартахагүй мэдэрэлтэй болохо байна. Эхэ, эсэгэ, үри бэенэртээ эгээл түрүүн тоонтоёо бү марта, бү бузарла, үдэһэн үндыһэн, хүлөө шоройдоһон газаршни гээшэ гэжэ һургаха заншалтай. Энэ һайхан һургаал сахингүй байжа огто болохогүй. Тоонтоёо хүндэлжэ, гал гуламтаяа бадаруулжа байха манай нангин уялга, зол жаргал, хуби заяамнай гээшэл.

Эсэгын һургаал – эрдэни,

Эхын һургаал – эм.


Гэрэл зураг: mongolianworld.com

Эртэ урда сагһаа хойшо дамжажа ябаһан угай һургаал нэгэтэшье мартагдахагүй, гэшхэгдэхэгүйл. Буряад зоной үхибүүд адуу мал харалсаха, үнеэ һааха, мори тэргэлхэ гэхэ мэтэ уялгатай байгаа гээшэ. Бүхы ажалай дүршэл оньһондо дадхаан һургаха зорилгоор эртэ бодхоожо, ажалда дадхуулдаг байгаа. “Зобохо бүреэ ухаа орохош, бэрхэ хүн болохош, мяханһааш мяхан таһаржа унахагүй” гэжэ эсэгынгээ хэлэхэдэ, үхибүүд шүдөө хам зуужа, абын һургаал бэелүүлхэ баатай болодог һэн. Мүнөө зүб һургаал даган ябаһан ажалша хүндэ зоболон гэжэ үгы болоһон саг гээшэ.

Угсаата зоноймнай угай һургаал дабашагүй ехэ, хүсэшэгүй ута гээшэ ааб даа. Иигээд гансата муу юумэ хуу мэдэхэ болошодог бэшэ. “Саг хэрэгтэй, саашаа бү яара”, – гэдэг наһатай зон. Тиимэһээ, таанад, үхибүүд, үшөө угай һургаал мэдэхэ болохо, эхэ эсэгынгээ һургаал захяа дээшэнь үргэжэ ябаха болонот. Нангин һургаал сахижа, хүндэлжэ ябагты. Хожомоо өөһэдынгөө үри хүүгэдтэ, үритнай үхибүүдтээ, үеһөө үедэ дамжуулан хэлэжэ, заажа ябаха танай уялга болоно. Эхэ эсэгынгээ һургаал сахин, ажалша бэрхэ, үнэн сэхэ хүн болохонь лабтай.

Буряад зоной һайн һайхан ёһо заншалнууд, һургаал заабаринууд ехэ удхатай, шанартай гэжэ бүхы сэдьхэл зүрхөөрөө мэдэрэгты, үхибүүд.


Д. Шойжинимаева,
Хэжэнгын интернат һургуулиин хүмүүжүүлэгшэ


<< гэдэргээ гаршаг саашаа >>