АМАН ЗОХЁОЛОЙ ХҮМҮҮЖҮҮЛХЫ УДХА
 Гэрэл зураг: Наталья Уланова |
1961 ондо Улаан-Баатар хотодо БНМА-гай Уласай Шэнжэлхы Ухаанай Академиин хэлэ, зохёолой хүреэлэнэй шугамаар «Һурган хүмүүжүүлгэдэ арадай аман зохёолой аша холбоо» гэһэн багахан ном хэблэгдэһэн байна. Авторынь Э. Вандуй-гуай. Аяар дүшэ гаран жэлэй саана хэблэгдэһэн энэ ном уншажа, ехэ һонирхобоб.
Энэ ном соо үгтэһэн һургаал заабаринь, зарим нэгэн хошон зугаа үгэнүүдынь Буряадай этнопедагогико соо нэгэ бага ондоошогоор хэлэгдэдэг, тиибэшье гол гүнзэгы удхань адлишуу. Номой автор өөрөө уран зохёолшон байгаа юм.
Монгол хүн үни холын сагһаа эб найрамдал, энхэ амгалан байдал эрхимдэ тоолодог байһан гээшэ. Энээнтэй холбоотой сэсэн, хошон үгэнүүд ехэл олон. Жэшээнүүдые хаража үзэе:
Үнэр хүн эб үгы болбол,
Үншэн хүниие наадан болгохо.
Олон хүн эб үгы болбол,
Ганса хүниие эдишэ болгохо.
Субажа ябаһан барасһаа
Сугларжа һууһан шаазгай дээрэ.
Чингис богдын зохёоһон «Оюун түлхюур шастир оршовой».
Хэтэдээ хаража ябаһан нюдые
Нэгэнтэ һохорлобол, һэльбэхэдэ бэрхэ.
Үнэн инаг ябаһан нүхэрые
Мэхэлжэ алабал,
Бодхооходо бэрхэ.
Гал унтараахада,
Уһан хэрэгтэй.
Үһөө арилгахада,
Туһа хэрэгтэй.
Инаг хүнэй
Уурлаханьшье һайхан,
Үһөөтэй хүнэй
Энеэхэньшье муухай.
Үнэхөөр шадал, эрдэм түгэсэһэн хүн хэды гуйранша болобошье, тэнэг хүнэй эрдэм аман дээрээ гараха.
Үнэнхүү мэргэн хүнэй эрдэм
Наһанда далда ябаха.
Хабатай һайн
Ябаһан хүн үтэлбэшье – хүндэтэй.
Хатар һайнтай
Морин үтэлбэшье — уналтай.
Аман зохёол дотор арад түмэнэй амидарал, тэмсэл, зориг хурсаар харуулагдаһаниинь олон үзэгдэдэг юм. Эхэ ороноо хамгаалха, эрдэм мэдэсэеэ хүгжөөхэ гэһэн удхатай һургаалнууд бии.
Жаргаха сагта
Һэргэмжэлхэ хэрэгтэй,
Зобохо сагта
Хатуужаха хэрэгтэй.
Хариин газарта
Арга, шадалаа бүхэлэ!
Халуун зуураа
Эб һургаалаа бүхэлэ!
Харатай хүнтэй үгэ бү зүблэ!
Халуун зуураа
Зүбшэһэниие бү эбдэ!
Энеэһэн бүгэдые
Этигэлтэй нүхэртэ бү тооло!
Эльгэн садан гэжэ
Этигэмжэтэй үгэеэ бү хэлэ!
Хайратай гэжэ
Хамагаа бү мэдүүлэ!
Хамгаалалтатай гэжэ
Саданаа бү тата!
Агуу хүсэеэ
Ехэдхэ гэбэл,
Сэрэгээ асара!
Аажам удаан
Жаргая гэбэл,
Эбээ оло!
Түрүүлхэ дайсанда
Шуһаяа бү үзүүлэ!
Үһөөтэ хүндэ
Муугаа бү үзүүлэ!
Дайсан үгы гэжэ
Эритэ мэсэ
Бэеһээ бү холодуула!
Дары хоротой гэжэ
Нүхэрөө бү һүнөө!
Ута модо отолхо хүндэ
хюрөө хэрэгтэй.
Ударидаха хүндэ
һэргэмжэ хэрэгтэй.
Һаруул тала байбашье,
Шабарыень мэдээрэй.
Һайхан инаг байбашье,
Һанааень таняарай.
ДҮРБЭН ХҮСЭХЭ ЗҮЙЛ
Шэхэндээ нүгэлтэ үгэ
Бү соностоё — хэмээн хүсэе!
Нюдэндөө муу үнгэ
Бү үзэе — хэмээн хүсэе!
Һанаандаа хорото сэдьхэл
Бү дуулая — хэмээн хүсэе!
Амандаа шалшаа үгэ
Бү үгүүлэе — хэмээн хүсэе!
Эндэ үгтэһэн «Дүрбэн хүсэхэ зүйл» хадаа арад түмэн, илангаяа залуу үетэниие хүмүүжүүлгэдэ маша шухала һургаалай зүйл юм. Хүнэй амидаралда үльгэр, жэшээ болохогүй муу, муухай юумэ үзэжэ мэдэхэһээ байтагай, дуулахагүй байхань һайн байдаг гэнэ.
Мүн элдэб ажал хэрэг, хүниие хии хооһоор хардажа, хоротой муу һанаа һануулха, эли, далда муушалха, ушар мэдэхэгүй дэмы шалшадаг ябадалай хоро холбогдол тодорхой үгүүлһэн байна.
ДҮРБЭН ЭРДЭМ
Баян хүн
Үгэльгэ үгэжэ шадабал – эрдэм мүн.
Эрхим хүн
Доодохидоо туһа хэбэл – эрдэм мүн.
Ядуу хүн
Шунал үгы болбол — эрдэм мүн.
Доодо хүн билдагууша үгы болбол – эрдэм мүн.
Энэ зүйлдэ хүнэй зан байдалай ямар нэгэн нангин шанарнуудые онсогой тусгаар үнэлжэ, нэгэн ёһоной эрдэм мүн гэжэ тоолоһониинь элитэ.
ТАБАН МЭДЭХЭ ХЭРЭГТЭЙ
Ашатын ехэ туһа
Үргэлжэ һүзэглэн мэдэхэ хэрэгтэй.
Уласай хуули сааза
Үргэлжэ сахин мэдэхэ хэрэгтэй.
Өөрын хуби зохёол
Үргэлжэ тодорхой мэдэхэ хэрэгтэй.
Өөрын осол, буруу
Үргэлжэ гэмшэн мэдэхэ хэрэгтэй.
Хүн болоһон зол
Үргэлжэ баясан мэдэхэ хэрэгтэй.
Эндэ үгтэһэн зүйл болобол хүн бүгэдын үргэлжэ мэдэхэ зохихо зүйлнүүдэй нэгэ хубинь болоно.
ТАБАН ҺАЙН
Эрдэм, шадал түгэсэһэн болобошье,
Хэтэ, мүнхэдөө доромжолхогүйнь һайн.
Эд юумэ хуряаһан болобошье,
Хододоо номгонь һайн.
Энэ бэе наһалһан болобошье,
Үргэлжэдэ ёһотойнь һайн.
Элдэб зүйл бүридхэһэн болобошье,
Ашада шударгань һайн.
Энхэ түбшэн жаргаһан болобошье,
Наһанда нарин нягтань һайн.
Монголшуудай дунда ямар хүниие һайн гэдэг тухай эндэ үгтэһэн бадагһаа мэдэгдэнэ.
ЗУРГААН ГЭМШЭЛ
Ноёд сааза гажуу барибал,
Алдагдаһан хойноо гэмшэнэ.
Баряад юумэ бүридхэн хооһолбол,
Ядуурһан хойноо гэмшэнэ.
Шадал, эрдэм
Залуудаа олоо үгы болбол,
Хүгшэрһэн хойноо гэмшэнэ.
Хэрэг, ушар эхиндэнь
Шалгаа үгы болбол,
Эндүүрһэн хойноо гэмшэнэ.
Хэлэхэ ёһотой үгэ
Болгоомжолоо үгы болбол,
Гэнэдэһэн хойноо гэлшэнэ.
Хулгай, худал
Сээрлээ үгы болобол,
Баригдаһан хойноо гэмшэнэ.
Энэ зүйлдэ хүнэй амидаралда тохёолдожо болохо гол гэмшэлтэй зүйлнүүдые үндэһэндэнь оруулжа, яабал энэ гэмшэлтэй ушаржа болохо, яабал ушархагүй байжа болохые үсөөхэн үгэнүүдээр тодорхой үгүүлһэн байна.
ДОЛООН ЭНЕЭДЭТЭЙ ЗҮЙЛ
Халзан толгойтой хүн
Малгайгаа буулгаад,
Бусадай халзан тухай
Хэлэхэнь энеэдэтэй.
Хорото сэдьхэлтэй хүн
Хүмэдхэеэ атируулаад,
Үйлэ, нүгэл тухай
Хэлэхэнь энеэдэтэй.
Хобшо муу хүн
Худалайнь элирхэдэ,
Нюур, бэеэ
Улайлгахань энеэдэтэй.
Хобдог хомхой хүн
Жажалангүй залгяад,
Хахахань энеэдэтэй.
Худалша хуурмаг хүн
Үгэ хэлэхын урид
Ама алдахань энеэдэтэй.
Хооһон сээжэдээ
Эрдэм үгы аад,
Нюуха, хабшахань энеэдэтэй.
Хонжохо гэжэ һанаатай
Шунаһаар байтараа,
Үнэ сэн алдахань энеэдэтэй.
Энэ бүлэг соо хүнэй ажабайдал, амидаралда тохёолдожо болохо элдэб энеэдэтэй зүйлнүүдые үндэһэндэнь оруулжа үгүүлэгдэбэ.
НАЙМАН ХҮНГЭН
Хүнгэнөөр олон үгүүлбэл,
Эрхэ бэшэ үгэ алдаад
Гэмшэнэ даа.
Хүнгэнөөр үргэлжэ хүдэлбэл,
Эрхэ бэшэ ябадал сасараад
Гэмшэнэ даа.
Хүнгэнөөр хүлеэн абагшын үгэ
Бата болохонь бэрхэ даа.
Хүнгэнөөр амараглан
Ябагшын зүрхэнэй
Хуурмагынь олон даа.
Хүнгэнөөр баярлагшын
Уурлахань хүнгэн даа.
Хүнгэнөөр ологшын
Алдаань бэрхэгүй бэшэ гү?
Хүнгэнөөр үгэ абагшын
Һэжэгынь олон даа.
Хүнгэнөөр туһалан тэдхэгшын
Үри түлөөһэн хэсүү даа.
Эндэ үгтэһэн шүлэг соо элдэб хүнгэн ябадалай хоро холбогдол тодорхой үгүүлжэ харуулна.
Дулма ДАРИЖАПОВА
