БУРЯАД ЁҺО ЗАНШАЛААР ХҮМҮҮЖҮҮЛГЭ

Оролто

Хүниие хүмүүжүүлгэ хадаа анханһаа хойшо арадайнгаа ёһо, заншалнуудай үндэһэн дээрэ бэелүүлэгдэдэг гээшэ. Тиихэдээ үхибүүн байхаһаа эхилээд, бүдүүн, томо хүн болоторнь тэдэ ёһо, заншалнууд шиидхэхы нүлөөтэй байгаа.

Мүнөө үеын буряад ниигэмэй өөрынгөө арадай ёһо, заншалнуудые мартаад һэргээжэ байһан саг. Буряад хүнэй хүмүүжэл һуларанхай, урдань манай угсаатанай оройдоо гаргадаггүй байһан ябадалнууд хуулита шахуу болошоо. Энэ оршон байдалда арадайнгаа жэнхэни ёһо, заншалнуудые мүнөө сагта манай ажаһуужа байһан ниигэмэй эрхэ байдалда тааруулха, тиигэжэ буряад үхибүүе ёһотой буряад байхаар хүмүүжүүлгэдэ алба хүүлэхэ шухала. Тиигэжэ шадаа һаамнай, манай жэнхэни буряад хүн, буряад сэдьхэлтэй, оюун ухаан бодолтой хүн Россиин ниигэм соо бодотоор мүндэлжэ магад бшуу. Иимэ багахан оролтоор ажаглалнуудаа нээгээд, саашань үргэлжэлүүлэебди.

Үлгын дуунай үе

Хүн болохо багаһаа,
Хүлэг болохо унаганһаа

Үхибүүнэй мүндэлхэ гээшэ эгээл нангин, угаа ехэ баяр асардаг үйлэ мүн. Үхибүүнэй хэбэл соогоо ябахаһаа захалаад, хүмүүжүүлгын үйлэ эхилдэг. Гэдэһэн соохи үхибүүнтэеэ буряадаараа хөөрэлдэжэ эхилхэ, буряад унаган хэлэн дээрээ үлгын дуу дуулаха гэһэн жэншэдгүй гурим бии юм.

Үхибүүнэй гарахада, адагынь нэгэ һарын туршада, олон зондо харуулаагүй һаа, дээрэ. Нарай үхибүүнэй хүлһэхэ гэһэн ойлгосо бии. Тэрээнһээ боложо, үбдэхэшье ушар гарадаг. Олон зоной ябажа байхада, нэн түрүүн үхибүүндэ муу. Илангаяа дүтын түрэлэй зонһоо хүлһэхэ гэжэ байдаг юм.

Үлгын хаһада, тон шухала үйлэ хадаа – үхибүүндэ нэрэ үгэлгэ болоно. Нэрэ үгэхэдөө, ламада хандажа, тэрэнэй үгэһэн нэрэ үхибүүндээ олгодог. Үгы гэбэл, эжы, абань гү, нагаса, абга талын хүндэтэй хүн гү, али нүхэд сооһоо хүндэтэй хүн нэрэ үгэжэ болохо. Бишыхан үхибүүнэй энэ үедэ дайралдаад, нэрэ үгөө һаань, тэрэ нэрыень олгохые буянтай хэрэг гэжэ тооложо болохо байна. Гэбэшье ламада ошожо, эдэ нэрэнүүдэй таараха, таарахагүй байһан тухай асууха шухала. Гадна дүтынгөө түрэлнүүдэй, үбгэн, нагаса аба, эжынгээ, баабай, эжынгээ нэрэ дууряажа болохогүй гэһэн жэншэдгүй гурим буряадуудта бии юм. Нэрын таараха, таарахагүйнь тон шухала байдаг. Зарим ушарта таагүй нэрэһээ боложо, хүн ажабайдалдаа урагшагүйдэжэ болохо. Дурдагдаха нэрые эжы аба хоёр үгэдэг, дурсагдаха нэрые өөрөө олодог.

Үхибүүнэй үлгы соогоо байһан үеһөө эхилжэ, тэрээнтэй буряадаараа ходо хөөрэлдэхэ, буряад хэлэн дээрээ үлгын дуунуудые олоор дуулаха шухала. Тиигэжэ эхын һүнтэй үгтэһэн юумыень батадхаха, тиигэжэ үхибүүнэй буряад юртэмсэдэ дадаха, дурлаха ябадалдань эртээнһээ нүлөөлхэ гээшэ шухала байна бшуу.

Эдеэ, хоолой талаар хэлэхэ болоо һаа, элдэб «хэмэл» эдеэ эдюулэнгүй, малай һүөөр, бусад зүйлнүүдые буйлуулжа, хооллуулха шухала. Түрэһэн эхэ хүнэй эдеэнэй баһал танюуһатай байбалнь, тон һайн байха һэн. Һая нарайлһан эхэдэ гол түлэб хониной шэнэ мяханай һула шүлэ заабол дурадхахада, өөртэньшье, хүүгэндэньшье туһатай баймаар. Үхибүүгээ эдеэлүүлхэ хаһадаа эхын эдихэ зүйлнүүд соо ямаршье холисогүй, манай буряад арадай заншалта эдеэн байгаа һаа, ехэл һайн байгаа гэжэ хэлэхэ дуран хүрэнэ.

Абаһаар үхибүүгээ бөөмээлэнгүй, борошогоор һургажа, хүйтэн, халуунай эрид һэлгэсэдэ үбдэшэхөөр бэшээр хүмүүжүүлхэ шухала. Эхин үеһөөнь, үхибүүгээ тиигэжэ, иигэжэ болохогүй гэжэ ойлгуулхада, хорюултай юумэн бии юм гэжэ һургахада, угаа туһатай. Һүүлдэнь бүхэли дай хэжэ, хорюул гээшые ойлгуулха ушарнууд али олон болодог шуу.

Үхибүүгээ хара багаһаань ород хэлэндэ һургаха гэжэ ехээр оролдоһоной үлүү. Һүүлдэнь ясли, сэсэрлиг, һургуулида ороод байхадань, буряад хэлыень мартуулхагүйн тулада тэмсэхэ заяатай байһанаа мартажа яашье болохогүй. Буряад хэлэеэ хари хэлэн мэтээр үзэхэ ушарнууд оройдоо таарамжагүй бшуу. Эхын һүөөр үгтэһэн юумэн огто мартагдаха ёһогүй.

Үлгын дуунай үедэ ород гү, али буряад сэдьхэлтэй хүнэй энэ дэлхэйдэ мүндэлхэ байһан гэхэ гү, али ямар нэгэ ондоо янзын түхэлтэй хүнэй бии болохо байһаниие тодоруулнабди гэжэ мартажа болохогүй. Энэ болобол үхибүүнэй ерээдүй тухай асуудалда харюугай тодоролгын тон шухала хаһань болоно бшуу. Иигээд абаад харахада, үлгын дуунай хаһа хүмүүжүүлгын эхин боложо, тон шухала хаһа болоно гэжэ ойлгодог һаамнай, ехэл һайн, эрхим байгаа.

Боргожон һуралсалай хаһа –
харюусалгатай саг

Үхибүүнэй хүл дээрээ бодожо, боргожоходонь, хэдэн харюусалгатай хаһанууд бии. Нэгэдэхинь - милаангууд. Энэ бүлын һайндэр хадаа үхибүүнэй үендөө хүрэхэдэнь, түрэл гаралай, хани нүхэдэй хабаадалгатайгаар үнгэргэгдэдэг. Тэндэ үхибүүндэ тон ойлгосотой һургаалай үгэнүүдые хэлэжэ, үндэр удхатай, мүн лэ хүүгэндэ тон ойлгосотой үреэлнүүдые тогтоожо, тэрэнэй ухаан соо үлэхөөр үйлэ болохынь тулада угаа ехээр оролдохо шухала.

Милаангууд үхибүүнэй анха түрүүшын олоной хабаадалгатай үйлэ, хэрэг мүн. Тиигэжэ тэрэнииень юрын архидаан болгохогүй, харин гол анхаралаа үендөө хүрэһэн үридөө хандуулжа, тон һайн, хүмүүжүүлхы удхатай хэрэг болгохын түлөө ехээр оролдохо байһамнай эли.

Удаадахи хаһа - үхибүүнэй үһэ абалга болоно. Тиихэдээ хүбүүдэй үһэ 3, 5, басагадай - 2, 4 наһатайдань хайшалдаг. Эндэ мүн лэ дүтынь түрэл гарал, баабай, эжынь хани нүхэд суглардаг, бэлэг сэлэгээ баридаг. Тиихэдээ ерэһэн айлшан бүхэн үхибүүнэй тархиин үһэнэй багахан зүйл хайшалжа абаад, хадаг соо уядаг байха юм. Тиигэжэ байхадаа, үхибүүндэ тон ойлгосотойгоор үреэлнүүдые тогтоодог, һургаалтай үгэнүүдые мүн лэ хэлэдэг юм.

Үһэ хайшалалгые нагаса талын эгээл наһатай хүн захалдаг гуримтай. Тиигэжэ үһэеэ абхуулжа байһан үхибүүнэй ходо һанажа ябахаар, һургаалай үгэнүүдые болоод үреэлнүүдые олоор тогтоожо, үһэ абалган удаан хадуужа абахаар тон ехэ һайндэр, олоной сэнгэлгэн боложо, тодорхо зэргэтэй юм.

Үхибүүнэй һургуулида ороогүй байхаһаа захалаад, байгаали, үгэ, хэрэг, арад, ниитын бодото ажабайдал, шажан, мүргэл, уг, угай байгууламжа тушаа юрэнхы ойлгосо, искусство, уран зохёол, соёл, хэлэн, хэлэнэй эзэлдэг онсо һуури, аха зоной жэшээ болон ниигэмэй байгууламжа, ажабайдалда эзэлдэг һууринь, мүн тэрээн дотор хүнэй байдал тушаа үхибүүнэй һонорто тэрэнэй хүсэд ойлгохоор хүргэхэ, тиихэдээ тоб гэмэ жэшээнүүд дээрэ үндэһэлхэ шухала. Уран шүлэг, хөөрөөн, богонихон үльгэр, онтохон, оньһон үгэнүүд, сэсэн, мэргэн таабаринууд, арадай ухаан, бодолой ялас гэмэ жэшээ боломо жороо үгэнүүд болон һургаал боломо сэбэр, һайхан ушаралнуудые бодото ажабайдалһаа оложо, буряад хэлэн дээрээ үгүүлхэдэ, үхибүүндэ горитой нүлөөтэй баймаар.

Үхибүүдые хүмүүжүүлхэдээ, нэн түрүүн наһанайнь илгаае харахаһаа гадна эмэгтэй, эрэгтэйень онсоор илгажа, тус харюусалгатай хүдэлмэриеэ ябуулха шухала. Тиихэдээ хоорондоо бэе бэедээ хүндэтэйгөөр хандадаг байха ябадалдань онсо анхарал хандуулха шухала. Мүн үхибүүн бүриин онсо өөрынь абари зангай талануудые хараадаа абаа һаа, эрхим байха.

Уг, угай байгууламжа тухай мэдэсэ хүмүүжүүлгын хэрэгтэ угаа туһатай байха юм. Эхэ, эсэгэ, үбгэн аба, эжы, нагаса баабай, эжы, мүн бусадшье элинсэг, хулинсагууд тухайгаа мэдэсэ тон шухала нүлөөтэй. Миин эдэнэрые нэрлээд орхихо бэшэ, харин юу хэжэ, ямар аргаар ниитэдэ туһатай ажал, ябуулга эрхилжэ байнаб (эрхилдэг байгааб) гэжэ хөөрэхэдэ, үхибүүн омогорхожо, нэрэ, хүндыень унагаахагүй гэжэ оролдожо ябаха жэшээтэй бшуу. Тиихэдээ һарбаалжан гэжэ ойлгосо үхибүүдтэ ойлгуулха шухала. Энээниие байгуулжа эхилхэдэнь, һонирхолыень элдэб аргаар дэмжэхэ хэрэгтэй. Гадна аха зондо хүндэтэйгөөр хандаха ябадалые эдэ бүгэдэһөө хүмүүжүүлжэ эхилхэдэ һайн. Тиихэдээ нэн түрүүн «ши» «та» хоёрой илгаае бодото жэшээгээр илгаруулха ябадалдань туһалха хэрэгтэй. Иигэжэ наһанай зиндаа бии юм гэжэ үхибүүн эртэшэгүүр ойлгодог болоо һаа, һайн байгаа.

Үхибүүндэ хара багаһаань хойшо буян, нүгэл гэһэн ойлгосо хадуулгахада, ямар удха, шанартайень ойлгуулхада онсо удха, шанартай. Иигэжэ эдэ бүгэдэдэ хабаатай, энэ, тэрэ мэтын хэмжээнүүдые абахада, яагаад ябаа һаа, нүгэл хэнэбши, ямар аргаар ажаһуугаа һаа, буян хэжэ, зүб замаар дабшаха болонобши гэжэ мэдэдэг болоһон үхибүүн һарюу, буруу замда хэзээдэшье орохогүй байна.

Ниигэм тухай ойлгосо үхибүүнэй саашанхи хүгжэлтэдэ онсо удха шанартай. Юуб гэхэдэ, бэеэ дааһан ажабайдалда гарахадаа, тэрэнэй заабол ушаржа болохые, ниигэм дотор өөрынгөө бодото һуури олохын тулада тэмсэхэ гэһэн ойлгосо болоно бшуу. Тиихэдээ гол юумэниинь хадаа ниигэмэй эдир эрхэтэн гэһэн ойлгосоһоо уламжалаад, тэрэнэй ажабайдалда эзэлхэ ёһотой һуури һүүлэй һүүлдэ гансал өөрһөөнь дулдыдаха гэһэн ойлгомжодо үхибүүдые хүтэлэн асарха уялгатай байһанаа, гэртэхин болоод багшанар хэзээдэшье мартаха ёһогүй.

Хүмүүжүүлгэдэ элдэб ондоо арганууд бэелүүлэгдэдэг юм. Жэшээнь, ойлгуулга, үреэлгэ, гуйлга, зүбшэлэлгэ, дэмжэлгэ, урмашуулга, баяр хүргэлгэ, зэмэлэлгэ, хорюул хэлгэ, сээр гэһэн ойлгосын гүн удхые ойлгуулга, һайшаалга, буруушаалга, гэрээд, сэсэн үгэ хэлэлгэ гэхэ мэтын бодото дээрээ арадай хүмүүжүүлгэдэ хэрэглэгдэдэг арганууд болоно. Тиигэхэ зуураа үхибүүнэй үхибүүн омогые, нэрэ, хүндые яашье доромжолжо, доошонь унагаажа болохогүй. Энэ хадаа үхибүүн бүхэндэ харюугай үсэрхэлгэ шэрээжэ, урдань ябуулагдаһан хүмүүжүүлгын хүдэлмэриие хии, хооһон болгожо болохо байна бшуу.

Гадна манай буряад ёһо, гуримаар үхибүүн бүхэн 5-7 наһатай болотороо Заяаша Бурханай гэжэ тоологдодог юм. Энэ үе соонь тэдэнэртээ илангаяа болгоомжотойгоор, бодомжотойгоор хандаха хэрэгтэй. Үхибүүдээ гомдохоожо, доромжолжо болохогүй, дээгүүрнь алхаад гарахагүй, һанги, набта хубсаһа үмдэхүүлхэгүй, эдеэ, хоолой талаар газаашалхагүй гэхэ мэтын хорюулнууд буряад арадта бии юм гэжэ мартажа болохогүй.

Эрдэни-Хайбзун Галшиевай «Бэлигүүн толи» гэжэ мэдээжэ зохёол соо үхибүүдые хүмүүжүүлгын зарим тэды ёһо, гуримууд тухай иигэжэ бэшээтэй байдаг: «Бишыхан хүүгэдые саг үргэлжэ сохин татажа, зүрхэсүүлхэгүй. Бүхэ зүрхэн болон үндэр омогынь сүхэрөө һаа, оюуниинь дэлгэрхэгүй болоно. Бишыхан хүүгэдые һургаха сагтаа үгөөрөө халташье бү доромжоло. Доромжолон зэмэлэлгэ ехэдээ һаа, тэрэнэй оюун хуй һалхинай дунда ороһон зула шэнги болоно. Хүүгэдтэ бүхэ зүрхэ олгохын тулада тэрэниие урмашуулан магта. Омог болон баяр тэдхээ һаа, алишье талаһаа туһатай».

Эндэ хүүгэдые хүмүүжүүлгын онсо, шухала гол арганууд тушаа тон тодоор, удха түгэлдэрөөр хэлэгдэжэ, нэн түрүүн бишыхан хүндэ тон хүндэтэйгөөр, өөртэеэ адли хүндэ мэтээр хандажа, хүмүүжүүлгынгээ бүхы хүдэлмэриие ябуулха шухала гэжэ сэхэ заагдана. Тиимэһээ үхибүүдые хүмүүжүүлгэдэ сэхэ хабаатай хүн бүхэн иимэ заабаринуудые бүхөөр хадуужа, ажал ябуулгадаа жэншэдгүй хэрэглэхэ зэргэтэй.

Хүүгэдые хүмүүжүүлгэдэ нааданууд горитой удха шанартай. Тэдэнь элдэб байдаг юм. Зариманиинь хүүгэдэй тамирай арга шадалые хатуужуулна, нүгөөдэнүүдынь ухаан, бодолойнь дэлисые хүгжөөнэ, үгышье һаа, оюун ухаан бодолыень бүри нарижуулна, мэдэсыень үргэдхэнэ. Юуб гэхэдэ, нааданай аргаар үхибүүдые эрдэмдэ һургаха арганууд элбэг бии ха юм. Хүүгэдые ажалаар хүмүүжүүлгэ хадаа илангаяа мүнөө сагта горитой удха шанартай болоод байна. Хүдөөгэй үхибүүд энэ талаар бага сагыншье бэшэ, горитой арга боломжотой. Харин хотын үхибүүдые энэ аргаар хүмүүжүүлгэ хадаа тон уйтан арга боломжотой. Амһарта угаахаһаа захалаад, шорой хамаха, шалаяа угааха гээд лэ үхибүүнэй гэртээ хэмээр ажал хизаарлагдана ха юм. Тиимэһээ хотын үхибүүдые ажалаар хүмүүжүүлхын тулада тодорхой, тусхай түсэб табиха, гаргашатайшье һаань, бодото хэмжээнүүдые абаха шухала.Һургуули шадар мүнөө хэрэглэгдэхэеэ болиһон шахуу овощ, хартаабха ургуулгын газарнуудые бии болгохо гү, али ямар нэгэ мастерской нээхэһээ ондоо арганууд харагданагүй. Тиихэдээ ямаршье ажалай түлөө түлөөһэн гэжэ бии юм гэжэ бишыхан эрхэтэндэ эртээнһээ, гансата ойлгуулха шухала. Тиигэжэ хэһэн ажалайнь түлөө багаханшье һаа, түлөөһэн байха ёһотой.

Аха зоной һайн жэшээ дээрэ хүмүүжүүлхэ тон шухала. Тиихэдээ муу жэшээһээ үхибүүдэй анхарал холодуулха гээшэ угаа хэрэгтэй. Алишье мэргэжэлтэй түрүү зониие шэлэжэ, хүмүүжүүлхын тулада инженер, токарь, малшан болоод бусад үйлэдбэридэ ажалладаг хүнүүдэй жэшээ дээрэ үхибүүдые дэгжээхэ гээшэ тон шухала. Тиихэдээ хүүгэдтэ, тэдэнэй даажа боломоор, бодото үйлэдбэриин ажал хүүлэхэдэ, угаа туһатай байха. Эхэ, эсэгынь, аха, эгэшынь хэдэг хүдэлмэритэй танилсуулха гээшэ онсо удха шанартай баймаар. Тиигэжэ ямаршье ажалай онсо хүндэтэй байһаниие ойлгуулхада, үхибүүд ажалда шэлэн хандалгаяа, хүндэтэй, хүндэгүй, дээшээ, доошоо гэжэ илгалгаяа болюулха хараатай бшуу. Шорой хамагша мал адуулагша хоёрой гү, али инженерэй хэдэг ажалай хоорондо үндэһэлхы илгаагай үгы, адли туһатай байһан тушаа ойлгуулха шухала. Мүн ямар нэгэ холын, «ондоо» ажал бэшэ мэтээр үзэгдэхэ болоно бшуу.

«А» үзэг эрдэмэй дээжэ, аяга сай эдеэнэй дээжэ» гэһэн сэсэн, мэргэн үгын үндэһэн дээрэ хүүгэдэйнгээ һуралсалай хаһада хүмүүжүүлгыень бэелүүлхэ зэргэтэйбди. Эндэ һургуулида ороогүй байхадань, үхибүүдтэ үгэжэ шадаһан оролдолго, нэтэрүү, үсэд байлга, һанаһанаа бэелүүлхын тулада хараалһанаа заабол бэелүүлхэ шадабари болоод бусадые олгуулха тон хэрэгтэй.

Гэр, бүлын хүмүүжүүлгэ

Хүниие хүмүүжүүлгын тон шухала хуби – гэр, бүлын доторой хүмүүжүүлгэ мүн. Юуб гэхэдэ, эхэ, эсэгын, аха, эгэшын нүлөөн горитой байдаг, тэдэнэрэй болон үхибүүдэй хоорондохи шуһанай татаса угаа шанга ха юм. Үхибүүнэй нарай, нялха байхадань, тэрэниие бүлэ дотороол хүмүүжүүлдэг гээшэ. Удаань гэр, бүлын хажуугаар ясли, сэсэрлиг, һургуули гэхэ мэтэ оролсоно, гэбэшье гэр, бүлын нүлөөн горитой зандаа байна.

Бүлэ дотор басагад эхэдээ, хүбүүд эсэгэдээ онсо татабаритай байдаг. Тиигэжэ эмэгтэй, эрэгтэй илгаань бодото дээрээ хараада абтана гээшэ. Бүлэ доторой хүмүүжүүлгын тон шухала зорилго хадаа үхибүүнэй ерээдүйдэ байгуулха бүлэ соогоо яажа бэеэ бариха, өөрөө яажа хүүгэдээ хүмүүжүүлхэ байһанайнь үндэһэн табигдадаг байна. Эндэ илангаяа горитой хубитаяа эхэ хүн оруулдаг. Энээндэ нарайдань дуулагдадаг байһан үлгын дуун, хөөрэгдэдэг байһан онтохонууд, бусад аргаар үхибүүнтэй харилсалганууд онсо удха шанартай байдаг.

Мүн гал, гуламтын удха шанарые үхибүүндэ ойлгуулга бүлэ сооһоо эхилдэг байха юм. Тиигэжэ бүри ехэ удхатай ойлгосодо – Тоонто гэһэн ойлгосодо үхибүүнэй анхаралые асаржа, түрэһэн нютаг, Эхэ орон гэһэн үндэр ойлгосонуудай удхые даамайгаар, зохидоор, бодото жэшээтэйгээр ойлгуулха. Гэр, бүлэ дотор хорюул, сээр, нүгэл, буян, бэеэ даалга болон харюусалга бэе дээрээ даажа абалга, түрэл гаралай онсо харилсаан, тоонтодоо, түрэһэн нютагтаа, Эхэ орондоо дурлал, бүлын доторой бата бэхи татаса гэхэ мэтын ойлгосонууд хүмүүжүүлэгдэнэ гэхэ гү, али тэдэнэй үндэһэн һууринь табигдана.

Үхибүүнэй бүри багадань энэ, тэрэ юумэ хэжэ болохогүй гэлгээр хорюул гээшэ хизаарлагдаһан байдаг һаа, ургаха, боргожохо бүринь хорюул гэжэ ойлгосын ехэ удха үхибүүнэй урда нээгдэдэг байха юм. Хорюул гээшэ элдэб удхатай байдаг. Нэн түрүүн үдэр үдэрэй үйлэ, хэрэгүүдтэ хабаатай хорюулнууд байдаг. Жэшээлхэдэ, галаар наадажа болохогүй, хутага эреэрнь өөдэнь харуулаад табижа болохогүй, наһатай, аха зоной байхада, хэнһээшье түрүүн хүндэлэндэ хүлөө шэхэжэ болохогүй, үлэгэнэжэ байгаад, стол тээшэ дугташахагүй, айлда гү, али ямар нэгэ эмхиин байшанда оромсоороо малгайгаа абагты, эхэ, эсэгынгээ урдаһаа эридээр хэлэжэ болохогүй гэхэһээ эхилээд, угаа олон хорюулнууд дээрэ үндэһэлһэн заабаринууд бии юм.

Гадна бүри үндэр удхатай хорюулнууд бии. Жэшээлхэдэ, Эхэ орондоо урбажа болохогүй, нүгэл хэжэ болохогүй, эсэгынгээ нэрэ хухалжа болохогүй болон бусад хорюулнууд. Хорюулнууд хүнэй арга, боломжонуудые хизаарлана бэшэ, харин хүнэй бэеэ даан абажа ябалгые нягта, нарин болгодог зэбсэг мүн. Хорюулнуудай ашаар үхибүүдэй һула табиһан һур мэтэ болоод ябахагүй, харин зүб зам руу орохо байһанииень дамжаггүй болгодог. Тиимэһээ хорюулнуудые ямар нэгэ муу юумэн гэжэ огто тоолонгүй, тэдээндэ анхаралтай ябаха ябадал нэн түрүүн бүлэ дотор хангагдана гээшэ.

Сээрлэхэ гээшэ буряад хүнэй ажабайдалда онсо һуури эзэлнэ. Тиигэжэ нүгэл хэнгүй ябалгын түрүүшын табсан болоно гэбэлнай багаханшье алдуу болохогүй. Сээрлэхэ гээшэ түбһэн муу юумэнһээ зайлаха, бэеынгээ оршониие муу юумэнһээ, ябадалһаа аршалха гэһэн удхатай юм. Иимэ ябадал гэр, бүлэ дотор үдэрһөө үдэртэ олон тоото хорюулнуудай ашаар хүмүүжүүлэгдэдэг. Жэшээлхэдэ, муухай юумэ уһа руу хаяхагүй гэһэн юрын хорюул ёһотой сээрлэл болоно. Юуб гэхэдэ, уһа бузарлахаяа сээрлээ һаа, нүгэл хэхэгүй болонош гээд хэлэжэ болоно ха юм. Тиигэжэ юрын хорюул сээрлэл болошоно. Онсолходо, нангин, гэгээн, үргэлэй газарые бузарлажа яашье болохогүй гэһэн сээрлэл хадаа нэн түрүүн байгаалидаа гамтайгаар хандахаһаа гадна Буурал баабай, эжынэрэй, сабдагуудай болон элдэб дэлхэйн эзэдэй оршолон бии гэһэн ойлгосо үхибүүндэ олгоно, энэ талаар нүгэл хадаа арбан хара нүгэлэй тоодо ороно гэжэ үхибүүдтэ багаһаань ойлгуулжа шадаа һаамнай, эрхим байгаа. Иимэрхүү жэшээнүүд угаа олон.

Нүгэл, буян, бурханда һүзэгтэй бололго мүнөө хирэнь гансал бүлэ соо хүмүүжүүлэгдэжэ болоно. Атеис ёһоор совет үедэ хүмүүжэһэн түрэлхидынь үхибүүгээ ёһотой һүзэгтэй болгожо шадахагүй байна. Тиигэжэ залуушуулай дунда ой ухаанда таарашагүй ябадалнууд гаргагдана. Юуб гэхэдэ, совет үедэ юрын хорюул шада, яда хэрэглэгдэдэг байһан һаа, сээрлэл болон нүгэлһөө һэргылэлгэ хараада абтадаггүй байгаа ха юм. Тиигээдшье бурханда бодото һүзэгтэй, этигэлтэй болоһон хүн хорюулнуудые болон сээрлэл гээшые наринаар сахижа, нүгэл огто хэхэгүй замда ороно бшуу. Харин ямар нэгэ үзэл, сурталаар хүниие нүгэл хэлгэһээ сүлөөлхэ гээшэ хүн түрэлтэнэй олон мянган жэлэй түүхын ёһоор огто болохогүй гэжэ элирнэ.

Совет засагай үедэ хүүгэдтээ шажанай хараа шугамые бага сагааршье ойлгуулжа шадаһан бүлэнүүдэй үхибүүд нүгэл буян хоёрой удха шанарые, илгаае, юундэ бэе бэедээ тон харша байһаниие тал-мүл ойлгодог болоно ха юм. Тиимэһээ томо болоод, энэ талаар ямаршье хорюулгүй болоһон сагта өөрынгөө ээлжээндэ үхибүүдтээ нүгэл, буян тухай ойлгосо бага сага үгэжэ шадана гээшэ. Тиигэжэ һарюу ябадалгүй хүн мүндэлөө болоно. Харин ганса бүлэдэ бэшэ, харин ниитыншье ажабайдалда энэ талаар хүмүүжүүлгын хүдэлмэриин залан шуудаар ябуулагдадаг болоо һаань, оюун ухаан бодолой талаар үгытэй, һайн, мууешье хэхээр бэлэн хүнүүд бии болохогүй байгаа.

Бүлэ соо эзэлдэг һуурияа тон һайнаар ойлгожо, үхибүүнэй бэеэ даадаг ушар хүмүүжүүлхэ хэрэг бүлын хүмүүжүүлгын тон харюусалгатай хубинь болоно. Тиихэдээ үхибүүн бүхэндөө тэрэнэй бэе дээрээ даагаад, ходо хэхэ ёһотой хэрэг, жэшээлхэдэ, түлеэ хахалха, уһа асарха, малайнгаа хойноһоо харууһалха болон бусадшье ажал хэхыень, тэрээнэйнгээ түлөө онсо харюусалгыень тодоор ойлгуулха шухала. Һайнаар ойлгоод, хадуугаад байхадаа, үхибүүн үлүү булуу һануулалтагүйгөөр дааһан хэрэгээ дүүргэдэг байха болоно. Тиимэ болоодхиходоо, бэе дээрээ харюусалга даажа абаһанаа, үхибүүн тон һайнаар ойлгоно, ерээдүйдэ тон ехэ харюусалга даадаг болохынь үндэһэн, һуури табигдана гээшэ.

Һургуулида гү, али ямар нэгэ ниитын зургаандал адли нозоо бэшээр, даамайгаар, ойлгосотойгоор бүлэ соо үхибүүндэ патриотис үзэл, бодол олгожо болоно. Энэ талаар хүмүүжэл бүлэһөө эшэ, һабагшатай байбал, ниитыншье оролдолго һайн дүнтэй байжа боломо ха юм. Тиихэдээ бүлэ соо, нэн түрүүн, бүлынгөө харилсаануудта үндэһэлжэ, тосхондоо, аймагтаа, республикадаа, һүүлэй һүүлдэ Россидаа дуратай байхаар үхибүүдые хүмүүжүүлжэ болоно бшуу.

Буряад арадай илангаяа сэгнэдэг байһан гал, гуламта, нютагай гэгээн газарнууд, һүүлэй һүүлдэ Тоонто гээшын удха, шанар, дүүргэдэг үүргэ, юундэ иитэрнь буряад арад сэгнэдэг байгаа гээшэб гэжэ үхибүүдтэ нэн түрүүн бодотоор, жэшээнүүдые баримталан ойлгуулха, һүүлэй һүүлдэ абари, зангайнь, һанал, бодолойнь хэзээдэшье һалашагүй хуби болгохо хэрэгтэй. Тиигэжэ шадаа һаа, ёһотой буряад сэдьхэлтэй хүниие хүмүүжүүлээбди гэжэ хэлэхээр байна. Эхэ орондоо дурлал хадаа эдэ бүгэдэ дээрээ үндэһэлнэ. Илангаяа мүнөө сагта энэ асуудал угаа шухала болонхой. Тиимэһээ гэр, бүлэһөө захалаад, тус хүдэлмэри хэгдэхэ ёһотой болоно.

Бүлын доторой хүмүүжүүлгэ хадаа түрэл, гаралай эльгэлһэн харилсаае, бүлэ доторой бата бэхи байлгые, татасые бүри бүхэ болгохо аргатай. Юуб гэхэдэ, эдэ бүгэдые ойлгоогүй, эдэ бүгэдые эльгэлэн абаагүй үхибүүн хани, нүхэсэл, албанай харилсаан болон бусад харилсаануудтаа үнэн бэшэ, хүнгэн хандасатай байха болоно ха юм. Мүн үхибүүнэй хожомоо элдэб янзын урбалта хэжэ болохо байһанииень тон һайнаар бодожо үзэхөөр. Эхэ орондоо урбалта хадаа нэн түрүүн хани нүхэсэлдөө, түрэл, гаралдаа урбалтаһаа эхиеэ абадаг гээшэ. Тиимэһээ энэ талаар хүмүүжүүлгэдэ хүнгэнөөр хандажа яашье болохогүй байна.

Бүлэ доторой хүмүүжүүлгын угаа шухала байһаниинь эли. Гол түлэб эндэл хүнэй оюун ухаан бодолой нугалбаритай, үнжэгэн, урин, үнэн, сэхэ байлга гол түлэб хангагдана бшуу. Тиигэхын тулада эхэ эсэгэ хоёрой зүгһөө бүхы талынь нүлөөн тон шухала, онсо хэрэгтэй болоно. Түрэл, гаралай татасые болон бүлэ доторой нягта, нарин харилсаануудые хүмүүжүүлхэдэ, Угай бэшэг мэтын угта хабаатай зүйлнүүд онсо удха шанартай байна. Аяар холын, сагай гүн сооһоо мэндэеэ эльгээжэ байһан мэтэ элинсэг, хулинсаг тухайгаа мэдэсэ хүүгэнэй зосоо онсо омогорхолой мэдэрэл бадарааха байна бшуу.

Мүн арадай аман үгын зохёолнууд баһал горитой үүргэтэй байдаг юм. Тиимэһээ эжы, абын гү, али үхибүүдэй илангаяа хүндэлдэг нагаса гү, али абгын угай хүнэй энэ, тэрэ юумэ хөөрэдэг байбалнь, угаа туһатай байха болоно. Тиихэдээ багахан онтохон, таабари, оньһон үгэһөө захалаад, буряад арадай оюун ухаан бэлигэй манлай болохо ехэ, бага үльгэрнүүдые анхаралдань табидаг болобол, аргагүй туһатай байха һэн. Энэ ушарта морин хуур дээрэ наадажа байгаад, үльгэр түүрээлгые һэргээгээ һаа, һониншье, онсо туһатайшье байха һэн. Эндэ Соёлой болон Һуралсалай яамуудай зүгһөө бодото хэмжээнүүдэй абтабал, магад иимэ һэргээлгэ туйлагдажа болохо байгаа. Эдэ бүгэдын ёһо, заншалнуудта, гуримуудта болон дүримүүдтэ үндэһэлэн, түрэлхидэй үхибүүдээ хүмүүжүүлжэ шадаа һаань, бусад зон үрииень һургаалитай хүн гэжэ тон зүбөөр сэгнэхэ болоно ха юм. Тиимэ магтаалай үгэ дуулахын тулада бэшэ, харин үхибүүгээ ажабайдалай үргэн замда эрхим хүн болгожо гаргахын тулада эхэ эсэгэ хоёрой туйлай ехэ оролдолго, эрмэлзэл хэрэгтэй.

Түгэсхэлэй орондо

Мүнөөнэй сагта, хүмүүжүүлгын хүдэлмэриин улам муугаар ябуулагдадаг болоод байхадань, энэ хэрэг һайжаруулха талаар бодото, ашаг, үрэтэй хэмжээнүүдые абаха тон шухала байһан тодо болоно. Тиихэдээ нэн түрүүн гүрэн түрэ хүниие хүмүүжүүлгын хэрэгые анхарал дороо байлгажа, энэ шухала хэрэгые бодото харгалзалга дороо абаагүйдэнь, энэ талаар байдал улам саашаа муудажал байха хараатай байна.

Иимэ богонихон тобшололоор эдэ тэмдэглэлнүүдээ дүүргэхэдээ, хүниие хүмүүжүүлгэдэ сэхэ хабаатай хүн бүхэнэй, ниитын эмхинүүдэй, ажалша коллективүүдэй, бусадшье эмхидхэлнүүдэй, һүүлэй һүүлдэ бүхыдөө ниигэмэй энэ хэрэгэй хажуугаар гарангүй, хамсыгаа шуужа оролсоогүй һаань, байдалнай һайжархагүй.

Бүхы Россиин олон яһатанһаа бүридэһэн арадай бултадаа баримталдаг бүгэдэ национальна хараа, бодол гү, али үзэл, сурталшуу юумэ оложо, баримталаагүй һаамнай, Росси дотор ажаһууһан хүн бүхэн хүндэ сагай ерэхэдэ, бэеэ гамнангүй Россиие хамгаалхаяа бодохо гээшэ гү гэжэ хэлэхэнь, лаблахань ехэ һэжэгтэй байна. Юуб гэхэдэ, патриотис хүмүүжүүлгэ бии юм гэжэ һаянайл ойндоо оруулдаг болообди.

Гадна мүнөөнэй Росси соо ажаһууһан хүн бүхэнэй гансал өөрын, хубиин хараа, бодолтой, магад үзэл, сурталтай һэн хойнонь хоёрдохи Афганистандахи интернационалис уялгануудые дүүргэлгые дабтаха мэтын үйлэнүүд тиимэ бэлээр байхагүй бшуу гэжэ һанаха, харааһаа алдангүй байха шухала. Хүнэй юрэнхы хүмүүжэл бүгэдэ Россиин ниигэмэй ябуулха, эрхилхэ хэрэг мүн.

Цыдып ЦЫРЕНДОРЖИЕВ
Гэрэл зурагууд: Ася Лыгденова