НАҺАНАЙ ТАБИСУУР

Гэрэл зураг: Андрей Романович

Мүнхэ оршодог алтан дэлхэй дээрэ хүмүүнэй бэе оложо түрэхэ гээшэ дээдын ехэ аза талаан, жаргал мүн. Тиимэһээл дээрэһээ үгтэһэн хайрата энэ наһые ашаг аятайгаар эдлэхэ гээшэ нэрэ хүндын хэрэг болоно.

Хүн гээшэ хүн болон мүндэлхэдөө, наһанай элдэб үе шатые дабадаг гээшэ. Онсолон нэрлэбэл, иимэ болоно:

Нялха наһан 0-1

Балшар наһан 2-3

Бага наһан 4-7

Эдир наһан 8-16

Залуу наһан 17-30

Эдеэшэг наһан 31-45

Ахамад наһан 46-65

Хүгшэрхэ наһан 66-75

Үтэлхэ наһан 76-һаа дээшэ үе дамжадаг.

Гэрэл зураг: Наталья Леонтьева

«Хүн болохо багаһаа, хүлэг болохо унаганһаа» гэһэн сэсэн мэргэн үгэдэ үндэһэлэн, хүниие багаһаань лэ ухаансар бодомжотойгоор хүмүүжүүлхэ хэрэгтэй. Эбтэй эетэй байдалда өөдөө үндыһэн үхибүүн саашадаа сэдьхэл һайтай, аха заха хүнүүдээ хүндэлдэг, үгыень дууладаг, аха хүнһөө урид дуугардаггүй, тэсэбэритэй, даасатайгаар томо болодог. Хайрладаг сэдьхэлтэй, хурдан шуумар, һэргэлэн һонороор үндыжэ байһан үхибүүгээ харахада, түрэлхидтэ хэды баяртайб. Илангаяа эмхи гуримтай, хубсаһа хунартаа, эд хогшолдоо гамтай нарин, тиихэ зуураа хүхюун дорюун зантай, хошон зугааша үгэ хүүртэй хүүгэдые хараад, баясахаар лэ байдаг.

Үхибүүнэй нялхаһаань, бүри гэдэһэндээ байхаһаань эхилээд, хүмүүжүүлжэ эхилхэ хэрэгтэй гэжэ алдар суута һурган хүмүүжүүлэгшэ К. Ушинский хэлэһэн байдаг гээшэ. Үхибүүнэй гэдэһэндээ хүдэлдэг болоһон үеһөө тэрэнээ эльбэжэ эрхэлүүлжэ, хүнтэй адли хөөрэлдэжэ, дуулажа, энеэжэ байхада, досоохи үри ехэл таашаадаг, дуратай байдаг. Хээлитэй болобоб гэжэ мэдэһэн сагһаа хойшо ерээдүйн эхэ хэрүүл шууяанай газарһаа зайсажа ябаха ёһотой. Хараал хэрүүлэй дэбэрхэеэ һанабалнь, номгоруулан зогсоохо, үгышье һаа зайсан хоргодохо зэргэтэй юм.

Үхибүү түрэхэдөө, эхэнэр гээшэ эжын жаргал амсан жаргадаг лэ. Ангир шара уурагаа, арюун сагаан һүеэ хүхүүлэн, юунтэйшье сасуулшагүй арюухан мэдэрэлтэй болодог гээшэл даа. Гэхэ зуура энэл сагһаа нарай үхибүүе хүмүүжүүлхэ гэһэн аргагүй ехэ харюусалгатай хаһа эхилдэг бшуу.

Гэрэл зураг: Наталья Леонтьева

Арбан һаратай болотороо хүхөөр тэжээлгэһэн үхибүүн өөдэргэн, тэнхээ һайтай, үбшэн хүрэхэнь бага байдаг. Нарай хүүгэниие саг сагаарнь зохилдуулан хооллуулжа, саг соонь зөөлэн зохидоор хуурайлжа байха хэрэгтэй. Хүмүүжэл, анхарал гээшэмнай эндэһээл эхитэй ха юм. Үхибүүн бага, үшөөл ухаа ороодүй гэжэ һанажа болохогүй, нарай нялхамнай бултые ойлгожо, һайн муу хандалгые ёһотоор мэдэрэн байна гэжэ бодохо хэрэгтэй. «Эхэнь хээр алаг һаа, унаганайнь тагалсаг алаг» гэдэг ха юм. Эхэ хүн үхибүүгээ ямараар хүмүүжүүлнэб, тэрээнһээ ерээдүйнь хуби заяан сэхэ дулдыдадаг гээшэ.

Онсо нэгэ шухаг һануулга гэхэдэ, урданһаа хойшо нялха үхибүүе олоной хүлөөр даруулдаггүй, гэрһээ холо абаад ябадаггүй, зоной нюдэндэ ехээр харуулдаггүй байгаа.

Нялха наһан гээшэ илангаяа үнжэгэн, гадаадын нүлөөһөө үбшэлжэ, ядаржа магад, тиимэһээ энэ хаһада тон нарин харууһан хэрэгтэй.

Үхибүүе хэрэгтэ хэрэггүй сагта хараажа, загнажа байхагүй, тиихэ зуураа эгтээ үүбэгэнүүлжэ эрхэлүүлжэ, үндэгэхэн болгохогүй — манай угсаатан эгээл боломжотой аргыень баримталаад һурган хүмүүжүүлдэг һэн. Эрхээр бэшэ, бэрхээр һураһан хүүгэд тухай арбан тэгшэ һургаалтай гээд хэлсэдэг. Арбан тэгшэ һургаалнай ямар бэ гээд хараад үзэе.

1. Үгэдэ сэсэн

2. Үйлэдэ уран

3. Далайда уһаша

4. Дайнда баатар

5. Найрта дуутай

6. Нааданда дабаатай

7. Нойрто һэргэг

8. Номдо бэрхэ

9. Һомондо мэргэн

10. Сэдьхэлдэ арюун

Энэ арбан һургаал соо хүнэй амидаралай бүхы үе багтана гэбэл, алдуугүй.

Энэ дэлхэй дээрэ хүн бүгэдын наһан адли бэшэ — ута, богони байдаг гээшэ. Табисуураар үгтэһэн наһаяа хүн гүйсэд эдлэхэ ёһотой.

Тиихэ зуураа зарим зон ажабайдалһаа хашаржа гэхэ юм гү, али нэгэн шалтагаанһаа бэедээ гар хүрэжэ, ами наһаяа хороодог. Тэдэ зон нүгөө юртэмсэдэ орохо газаргүй, байха байрагүй тэнэжэ, зобожо ябадаг гэжэ хэлсэдэг бшуу. Би өөрөө удаган хүн хадаа иигэжэ зобожо ябаһан зоной һүнэһэ харан танидаг, уулзахадаа шадалайнгаа зэргээр зам харгыень залажа, заһажа үгэдэгби. Халагламаар гэхэдэ, зариманайнь замые заһахаар бэшэ, диилдэшэгүй байдаг.

Хүнэй наһан соо ямаршье ушар тохёолдожо магад. Гэбэшье хэзээдэшье этигэл найдалаа алдангүй, ерээдүйгөө, холые хаража, үри хүүгэд тухайгаа үнэхөөр һанаата болон, һайн һайхан сэдьхэл сэдьхэн ябаха ёһотой. Иимэл ушарта хүн гээшэ дээрэһээ үгтэһэн, бурханһаа үршөөгдэһэн алтанай сэнтэй ами наһаяа нэрэтэй түрэтэйгөөр, гүйсэд хэмжээндэнь, һайн һайханаар эдлэн ажаһууха аргатай бшуу.

Валентина БАЛДАХИНОВА,
Буряадай дуурисха удаган

Гэрэл зурагууд: Наталья Леонтьева