ЭХЫН ҺҮӨӨР ТЭНЖЭЭЛГЭ ТУХАЙ

Гэрэл зураг: Наталья Уланова

Зон хүүгэдээ «Найман һаратайдаа нам һууха» — гэдэг. Энэ сагһаа урид һуугаа һаань, хожомоо нюргаа үбдэдэг хүн болохо гэжэ нарилдаг байгаа. Дүүрэн найман һаратай болоходонь, үхибүүе уядаг. Хоёр мүрэбшэтэй бүһэ хэхэ. Энэнь аргамжа гэжэ нэрэтэй юм. Ара таладань бүтүү хээд, тэрээнһээнь бүхэхэн ооһороор уяха. Уяагайнгаа нүгөө үзүүрые һэеы гэрэй ханаһаа бүхэ найдамтайгаар уяжархиха. Иихэдээ мүлхихэ дамжахаа тэгүүлжэ, тэршээ боложо байһан үхибүүе орон дээрэһээ унажа гэмэлтүүжэг гэжэ һэргылнэ. Нюрга нугарһаяа гү, али гар хүлөөшье хухалжа болохо ха юм даа. Али толгойгоороо шангаар газар сохижо унабал, нюдэ муутай гү, али толгойгоо үбдэдэг хүн боложо магадгүй.

Тала нютагтаа адуу малаа үдхэжэ ажаһуудаг буряад зон үхибүүгээ һахижа һууха сүлөөгүй, үлүү гарамаар бөөмэйлдэггүй байгаа. Ехэнхидээ малаа дахажа, сагаа хээрэ үнгэргэдэг зон: «Хүүгэд садхалан, хуурайл һаа яашахань һэм» — гэлсэдэг. Томохон боложо, хүхэнэйнгөө һүндэ садахаа болиходонь, алагдаһан үхэрэй арһанһаа хүхыень абажа, үхэрэй эбэртэ углажа хүхэлтэ хээд, бүлеэхэн үхэрэй һү угжадаг. Хурсадаха, санхатахагүйнь тула түрүүшээр багаханаар уһа һүн соогоо хээд, хөөрүүлдэг. Хөөрэһэн һүндэ халдабарита юумэн байдаггүй ба бэлээр гашалдаггүй юм. Урдань зарим һамгад үхибүүгээ хоёртой, гурбатай болоторынь хүхөөрөө тэжээдэг байгаа. Цокто-Хангилда ажаһуудаг манай нагаса абгай, Дугарай Цэдэнжаб мүнөө жараад наһатай, найман һаратай, хоёрһоо, дүрбэнһөө, зургаанһаа үнгэрһэн — иимэ дүрбэн хүүгэдээ ээлжэлүүлээд хүхүүлжэ байгша һэн. Юу хэжэ эдэ «хашараг», «буруунуудаа» хүхүүлнэ гээшэбта гэхэдэ: «Эдэш оройдоол дүрбэ ха юм. Манай хүгшэн эжы аяар табан багануудаа хүхүүлдэг байһан лэ» гэгшэ һэн.

Мүнөө сагта ехэнхи залуу бэреэдэй хүхэниинь һүгүй байдаг болошоо. Хүгшэн ба өөрынь эжынэр һүтэй хүхэтэй байһан аад, эдэ басагад, бэреэд юундэ һүгүй байха болооб? Олон янзын фабрика, завод болоод, комбинадуудай хорото утаанһаа, элдэб туршалга тэһэрэлгэнүүдһээ агаар, уһан, ургамал, элһэ, шоройн муухай болоһонһоо шалтагаалжа магад. Али эдэ залуухан эхэнэрнүүд нарайдаа эхын һүнэй орондо хэмэл һү уудаг байһаниинь гарана гү даа. Хэрбээ тиимэ гээшэ һаань, үнеэнэй һүнһөө байха хэмэлшье һү уулгаха «шадалгүй» гэртэхинэй үхибүүд ерээдүй сагта ямар үхибүүдые түрэхэб? Урданай буряад зон хэмэл эдеэ хоол унда хэрэглээгүй, хэзээдэш бодото юумэ эдижэ, уужа ябаа ха юм. Тэдэнэйнь хахадһаа ехэнхи хубинь һүнһөө хэгдэһэн байдаг бэлэй. Энэнь аша туһатай байжашье болоо. Эрдэмтэдэй хэлэдэгээр, һүн лэ хүнэй бэедэ ехэл һайн гэлсэдэг ха юм. Үгышье һаа, мүнөө сагай зон элдэб эмүүдые хэрэглэжэ, үһөө, хюмһаа, уралаа, нюдэ, нюураа будажа, бэе махабадтаа муу нүлөө үгэжэ болоно. Урданай зон табан хушуун малайнгаа арһа, хөөбэри, нооһоор гэрээ барижа, хубсаһаа оёод үмдэжэ ябаа. Харин мүнөө сагай зон толгойнгоо оройһоо хүлэйнгөө ула хүрэтэр элдэб бодосуудые холижо хэһэн гутал хубсаһа үмдэнэ. Энэшье баһал хүнэй бэедэ муу нүлөө үгэдэг байгаа ёһотой. Энэ мэтын тус бүридэнь ямар шалтагаанһаа дулдыданаб гэжэ эрдэмтэд шэнжэлжэ элирүүлээд, мүнөө сагай, ерээдүйн зониие иимэнүүд хохидолнуудһаа зайсуулһай даа.

Буда-Ханда ЦЫРЕНДОРЖИЕВА