ҮХИБҮҮНЭЙ БАГЫН ҺУРГААЛ

Гэрэл зураг: Hamid Sardar

Хүнэй хэтэ наһанайнь һургаал хадаа үхибүүнэй үлгы соо байхаһаань эхилнэ гэжэ зүб. Гурба наһатай болоходонь, тоолуулжа һургадаг һэн. Хүнэй хэдытэйбши гэхэдэнь, тэдытэйб гэхэ. Үхибүүгээ унтуулхадаа эхэ хүн иимэ дуу дуулажа һамааруулдаг байгаа:

Бааюу, бааюу, бүүбэйхэн, Бүүбэйн аба хүнжэлдөө, Барда нохой хаяадаа, Бааюу, бааюу, бүүбэйхэн, Баабай эжын хөөрхэйхэн, Мойһон харахан нюдэеэ Анииш түргөөр, унтыш даа, Амтан маамаа хүхыш даа.

Гоё һайхан дуунай аялгын шэнхинээн үхибүүнэй саашадаашье хүгжэхэ ябадалда нүлөөтэй байһаниинь дамжаггүй.

Хэрбээ хүүгэдэйнгээ халуураа, ханяагаа һаа, ехэнхидээ өөһэдөө аргалдаг байгаа. Жэшээнь:

• Ханяаданда — хоёр аяга саһанай уһан соо нэгэ аяга һү хээд, нэгэ аяга болотор бусалгаад уулгахада, ханяадан һайн болохо.

• Хэрбээ халуураа һаань, аба, эжынь ээлжээгээр бэедээ хүүгэдээ няажа, халуурхыень болигодог байгаа.

Хүүгэд гурбатай болоходоо, хүсэд ухаа орожо, саашаа наашаае мэдэдэг болоно. Таба наһанһаань эхилжэ, ажалай түрүүшын алхамда һургаха шухала: зомгооһоо оруулха, аргал ба түлеэ асаруулха гэһэн шэнги. Иигэжэ манай буряад зон үхибүүгээ элүүр энхээр, шэрхеэр үндылгэдэг һэн. Хүбүүд, басагадайнгаа арба наһа гүйсэхэдэнь, дахуулжа ябаад гар хажуураар үбһэ сабшуулжа, гар тармуураар үбһэ тармуулжа, бухал шэрүүлжэ, хони мал адуулуулжа, ажалай түрүүшын алхамда һургадаг байһан гэхэ. Тиихэдээ тэдэнэр хожомынь хара ажал хэхэдээ ядалдадаггүй байгаа юм. Хүдөө ябахадаа, хүүгэдээ байгаалиин баялигтай танилсуулжа, элдэб сэсэг, ургамалнуудые, шубуудые мэдэхэ болгодог, тарнаа, һүдэ, мангир, гэшүүнэ, тибһэ, алтаргана, голой гоогол түүлгэдэг байгаа. Тиихэдээ аба, эжынь бурханай шубуудые бү хороогты гэжэ хүүгэдтээ хэлэдэг байһан юм.

Хүбүүд, басагадынь тиигэһээр аба, эжынгээ нангин һургаал заабариһаа гаран, хазагайрангүй томохонууд болохо. Эхэ эсэгэ хоёрой бэе бэеэ хүндэлжэ, эбтэй байбал, гэртэхинэйнгээ энэ ёһо заншалые хүүгэдынь һургаал болгон абадаг һэн. Тиигээд тэдэнь томо болоод, айл бүлэ болоходоо, энэ ёһо заншалаа үхи хүүгэдтээ дамжуулдаг байгаа. Буряад зон али бүхы һургаал заабари хэхэдээ, ажал хүдэлмэридэшье һургахадаа хүүгэдэйнгээ айл бүлэ боложо, эхэ эсэгэ болоходоо ядалдахагүй, бүхы юумэ шадаха ба мэдэжэ ябаха тухайнь бодомжолдог һэн.

Түрүүшын алхамһаа ехэхэн юумэн дулдыдаха. Бага наһандаа ойлгоһон юумэн огто мартагдахагүй, сэдьхэл һанаанда ольһоёо мэдүүлжэл ябаха. Хэрбээ багадаал ажалда һураагүй һаа, ехэ болоод һурахагүй, багадаал ном уншаагүй һаа, ехэ болоод уншахагүй. Багадаа хулуужа һураа һаа, ехэ болоод хулуужа ябаха. «Һураһан юумэ һураар татагдахагүй» гэһэн үгэ тон зүб даа. Тиимэһээ багаһаа зүб һургаалтай хүниие гутааха гээшэ бэрхэ. Хара багаһаа һургаалгүй хүниие заһахын аргагүй гээшэ үнэн.

Аба, эжын хүмүүжэлээр, Орон нютагай үргэмжөөр, Аха зоной заабаряар, Унагамнай унаа болог, Үримнай хүн болог, —

гэһэн ёһотойл сэсэн үреэл бии ха юм.

Гэрэл зураг: Ася Лыгденова

Манай арадай һургаалда гол анхаралаа хүнһөө байха морин эрдэнидээ хандуулдаг байгаа. Һайн морин дошхон байдаг. Гар даран, нуга барижа номгоруулжа, найда­баритай унаа болгодог. Эрхим эмнигшэдэ юун хэрэгтэйб гэхэдэ: бэхи хорёо, сэргэ, аргамжа, шүдэр, ногто, эмээл, хазаар, ташуур. Дошхон хүлэгые нэгэшье муу зангүйгөөр һургажа, найдамтай унаа болгодог байгаа. Саашадаа мориёо заһаха, аргалха, хатарша гү, али жороо, холо ойро гүйхэ гүйгөөшэ, ашаа жүдхөөшэ, агнуурида унадаг, аянда ябадаг агта хүлэг болгожо, арьбан далангынь хүсөөн таргалуулжа, ууса хүзүүень эльбэн байдаг һэн. Һайн моритой хүн һанаһан хэрэгээ бүтээдэг, ядаһанда туһалдаг, тэмсэлдэ иладаг, урилдаанда оройлдог һэн бэд даа. Тиимэһээл «Хүлэг агта морин — хүнэй нүхэр» гэлсэдэг һэн. Һайн эрын һургаһан морин — һайн, муу эрын унаһан морин — муу гэһэн үгэ хүүр олоной дунда ябаха даа.

Һургаһан муу эзэнэй гэмээр морин гээшэ сабшадаг, үдьхэлдэг, хазадаг, гэдэргэ һуудаг, жолоогоо таһалдаг, будхадаг, хирэдэг зантай болонтуу һэн. «Муу зантай мориие унаа бэшэ» — гээд худалдаанда, андалдаанда гаргадаг байгаа. Тиигээд лэ «Андалдаанда гараһан морин олон үбгэнһөө һалаһан һамган хоёртой бү ушара» гэһэн үшөө нэгэ һургаалай сэсэн үгэ бии болоһон хаш.

Энээн дээрэһээ бодоходоо, үхибүүдэй ямар хүн болохо, ямар хэрэг үйлэдэжэ, яажа ажаһуухань тон лэ эхэ эсэгын ухаан бодолһоо, тэдэнэй өөһэдэйнь үдэр бүриин ажабайдалһаа, тэдэнэй һургаал заабариһаа сэхэ дулдыдадаг байгаа. Үхи хүүгэдэй боргожон үндыхэдэ, ухаа ороходо һонирхолыень хүгжөөн хүмүүжүүлгэдэ анхаралаа онсо хандуулжа, һайн һайхан талыень магтаха, дутуу дундыень, буруу ябадалыень зэмэлжэ, бодото байдалтаяа танилсуулха хэрэгтэй. Үнэн ажабайдал хэды хүшэр хүндэшье һаа, һайнаар хүмүүжүүлгэдэ туһатай ха юм даа.

Үхибүүн ухаа орожо, эхынгээ арһа элдэжэ, шүрбэһэ томожо, галай бүрүүлхэн гэрэл доро тонгойжо, хубсаһаяа оёхо, халаха хадхахыень, эсэхэ тухашархыень хаража үндыхэдөө, гутал хубсаһаяа гамнангүй яахаб. Эхэтэеэ үнеэ һаалсажа, аарса халаалсажа байһан үхибүүн хоолоо гамнангүй яахаб.

Багаһаа ажал хээгүй хүн ехэ болоод ажал хэхэгүй. Багадаа хэжэ шадаха болоһон хүн ажалаа хэзээдэшье хэжэ ядахагүй. Тэрэнээ хэхэ бүреэ дүршэжэ, урмашажа ябаха. Энээн тухай «Ажал хэхэдэ — ама тоһодохо, залхуурхада — аяга хооһодохо», «Амидын жаргал — үрмэ зөөхэй хоёр бэшэ, ажал эрдэм хоёр юм» — гэхэ мэтэ һургаалай үгэнүүд захагүй олон юм.

Мүнөөнэй үхибүүд эхэ, эсэгынгээ хэдэг ажал хүдэлмэридэнь ошожо үзөөгүй, яажа хэдэг ажалладагыень хараагүй, хэды шэнээн ажалдаа эсэдэг тухашардагыень мэдэдэггүй тула дэлгүүр ошоод лэ дуратай ба хэрэгтэй юумыень абаад лэ үгэхэдэнь, юумые бэлээр бододог, гамнахые мэдэдэггүй. Тиимэһээ эхэ, эсэгын оролдолгые дүүрэнээр сэгнэдэггүй ха юм даа. Ажалай хүндые хэжэ, ама садхалан һууха гэбэл, үхи хүүгэдтээ ажал хүүлэжэ һургаха хэрэгтэй.

Буда-Ханда ЦЫРЕНДОРЖИЕВА

<< гэдэргээ

гаршаг

саашаа >>