ТООНТО ТАЙЛГА ТУХАЙ

Тоонто тайлгын ёһолол. Зураг: Ц. Лхагва. 1992 он.

Гэр бүлэ соо үхибүүнэй түрэлгэ гээшэ эгээл ехэ дэмбэрэлтэй ушар ба хэмгүй ехэ баяр гээшэ ааб даа. Тиимэһээ хүүгэдтэй болоһоор гурба хоноод байхада «тоонто тайлга» гэжэ ёһо байгаа. Энэмнай гэр бүлын найр наадан болоно. Хүршэнэрөө, түрэл гаралаа суглуулаад сайлаа хэхэдээ, бодо малшье, нэгэн-хоёр хонишье гаргаха зон байха. Шарууһанай ехэ багань айлай шадалһаа болодог һэн.

Һамгые хойморой ороной наана годон шэрдэг дээрэ нарайлуулһан хүүгэнэй унаһан газарта тохойн шэнээн гүнзэгытэй нүхэ малтаад, оёортонь тон түрүүн хониной духа шэлын нооһо хайшалаад хэхэ. Тиигээд эрдэниин зүйл: алта, мүнгэ, хоргой, торгоной үртэһэ, зурам хэхэ. Һэеыгээр туулмагхан оёод, зосоонь нарайлһан һамганай хойтыень хэхэ. Тэрээн соогоо мүн лэ эрдэниин зүйл хээд, нооһон һабагшаар холо холо шэдэхэ. Туулмагаа нүхэндөө хэхэдэнь, энэ найрта ерэһэн зон тэрээн соонь эрдэниин зүйл хэлсэхэ. Үхибүүгүй гү, али үсөөн үхибүүдтэй зон ехэ баянаар эрдэниин зүйл хэхые оролдохо. Энэ ёһо заншал ходол хүүгэдтэй болоһон энэ айлда һүгэдэжэ, хүүгэдэй һүлдэ эринэбди гэһэн удхатай юм Тиигээд орооһо сасаха. Орооһон шэнги үдэжэ, олон болоё гэнэ.

Хойтыень булахадаа хүн бүхэн адха адхаар шорой хээд, газараа шангаар нягталха. Тэрэ газартаа хуһанай үйһөөр гү, али зартагайгаар балгаан шэнгеэр обоолходоод, жаахан түүдэбшэ хэхэ. Түүдэбшэ дээрээ хадаг тохоод, дээрэһээнь хониной һэмжээр хушаад, үнэр олон үхибүүдтэй хүн гал носоохо. Гал носооходоо тэгшэ тоотойгоор хубаарһан эхэнэр, бүһэтэй зон һэлгээд, түүдэбшэеэ тойроод һууха. Һуужа байхадаа тэдэнэр нэгэ залуу бүһэтэй хүниие гэнэдхээжэ, эмээлэй үхэгэй байдаг булан руу хашаад, тэндэһээ гаргахагүй.

Тоонто дээрэхи түүдэбшые хүнэй носоохолоор, тэрэниие тойрогшо зон урид хайлуулжа бэлдэһэн аягатай тоһонһоо балгаад, галай дүлые мүнөөхи буланда хашуулһан эрэгтэй руу ошог гэжэ гал руу тоһоороо турьяха. Тэрэ хүн үрдижэ, мүн лэ амаараа дүүрэн тоһо балгаһан байжа, тэдэнэй урдаһаа галай дүлэн ошог гээд, ээлжээндээ баһа турьяха. Түүдэбшэ айхабтар түргэн дүрэжэ, тоһон нүүрһэн хоёр үлэшэхэ. Бэе бэедээ нүүрһэ түрхихэ, илангаяа үхибүүгээр хомор зондо түрхихэ. Тэрэ тоһон нүүрһэн хоёроо сэбэрхэнээр хамажа абаад, арюун газарта хаяад, дээрэнь сагаахан шулуунуудые хаяха. Энэнь сагаан харгы, сагаан сэдьхэл үршөөхын тэмдэг юм. Залагдажа ерэһэн лама аршаандаха, нэрэ үгэхэ, сээр табиха, хожомоо энэ үхибүүнэй халуураа, тооһороо һаань, найжалха, аргалха, адислаха.

Энэ тоонто тайлганда гэхэ гү, али милаангуудта ерэһэн зон үхибүүндэнь хони хурьга зааха, мүнгэ бэлэглэхэ, гарай бэлэг бариха. Адууһанай хилгааһа уряад хэһэн һуури, үйһөөр хэһэн хонхогорхон сорго, нооһон оймһо, иишэгэ, барюубша, аргамжа гэхэ мэтые үгэдэг һэн.

Зай тиигээд, зон дүхэриглэн һууха. Сайгаа аягалаад, гэрэй эзэн сай табагаа мэдүүлхэ. Тогоогоор дүүрэн шанаһан мяхаяа тудхуур (үнеэ һаадаг багашаг хүнэг) соо хэхэ. Түрүүн сагаан эдеэн табаг бариһан хүн нара зүб тойрожо, тэрээнһээ бүхы зондо хүртүүлхэ. Хойноһоонь нэгэ хүн хүнэгтэй мяхаяа абаад, ута хошхоногһоо зондо хазуулха. Хүнүүд нэгэнэйнгээ хазахаа байхадань һалгааха, энеэлдэхэ. Хошхоног таһа хазажа шадаагүй хүнэй нюурыень хошхоногоор сохёод абаха. Сохюулагшые наадалхадань, хошон зугаа болохо. Үхибүүгүй залуу бүһэтэй хүниие һамгад тамһаар, дээһээр сохиходоо «Хойто жэл хүбүүтэй болоорой. Тоонто тайлга хэхэдээ хони гаргаад, хошхоногоор хүндэлөөрэй» — гэлдэхэ, эшээхэ. Иихэдээ үхибүүнэй түрэһэндэ баярлажа, хүүгэдэй һүлдые хүндэлжэ, арюудхаба гээшэ. Жаахан хүүгэдые садхааха гэжэ үлэһэн эдеэгээ тэгшээр хубаагаад, тоонто тайлгада ерэһэн зондо тэдэнээ тарааха. Тоонтодо ерээгүй зон энэ хүндэһөөнь хүртэжэ, эдэ айлнуудта баһа хүүгэд түрэхэ болтогой гэһэн удхатай.

Хүнүүд тоонто тайлга дээрэ архи уудаггүй һэн. Энээндэ урданай хүн ехэ анхарал хандуулдаг, иимэ ёһололнууд үнэхөөрөөшье туһатай байдаг гээд минии нагаса эжы, Гомбын Шэмэд хэлэдэг ба өөрынгөө залуу наһанай ажабайдалһаа үнэншэмөөр баримтануудые хөөрэдэг һэн. Үшөө үхибүүгүй айлнууд ондоо айлһаа хүүгэдые үргэжэ абахадань, саашадаа энэ үхибүүень «дахажа» үхибүүд түрэдэг ушар захаһаа байгаа. Энээниие экстрасенсорно саморегуляци гү, али самореализаци гээд ородоор хэлэлтэй. Буряадаар хэлээ һаа, эдэ түрэлхидэй бэе махабад сэдьхэлэй хүсэл эрмэлзэлые гү, али һанаа дахажа, бии байһан арга боломжоёо эбсүүлжэ, һанаһан юумэниинь хүсэлдэнэ гэхээр шэнгил даа. Теэд гансашье энэ бэшэ, мүн хүн түрэлтэнэй ажабайдалда гү, али байгаалида таагдаа шэнжэлэгдээгүй үзэгдэлнүүд олон лэ ха юм.

Буда-Ханда ЦЫРЕНДОРЖИЕВА