ҮХИБҮҮДЫЕ ҮРГЭЖЭ АБАХА ЁҺО

Агын буряадуудай олонхинь өөһэдөө үхибүүгүй гү, али хоёр-нэгэн үхибүүтэй дээрэһээ үхибүүдые хүнһөө үргэжэ абадаг гуримтай һэн. Нарайлдаггүй эхэнэрнүүд тиимэшье олон бэшэ байгаа. Зүгөөр таба-зургаан, арба, арба гараншье, хаа-яа хорёод үхибүү түрэһэн эхэнэрнүүд олон байгаа юм. Теэд тэдэ үхибүүдынь үхэжэ, үсөөниинь лэ үлэдэг һэн.

Үхибүүдэй үшөө ухаа ороогүй, нарай байхадань, айлнууд үргэжэ абадаг байгаа. Гэбэшье хаа-яа арбаадтай, арба гараһаншье үхибүүдые үргэжэ абаха ушарнууд бии һэн. Үхибүү үргэжэ абаһан айл хүүгэдэйнь түрэһэн эхэ, эсэгэдэ баясхалан хүргэжэ, хубсаһа хунар үмэдхүүлдэг, шадалтай айл һаа, моришье бэлэглэгшэ бэлэй. Үргэжэ абаһан зон тэдэ үхибүүдээ тон өөрынгөө үхибүүн шэнгеэр үргэдэг байгаа. Үхибүүдыньшье үргэһэн эхэ, эсэгэеэ эхэ, эсэгэм гэжэ һанадаг, нэрынь нэрлүүлдэг, угынь залгамжалуулдаг байгаа юм. Хүндэ үгтэһэн үхибүүд түрэһэн эхэ, эсэгэеэ бүри хэрэглэдэггүй, заримдаа тэдэндээ дурагүйшье байгша һэн. Түрэһэн эхэ, эсэгэнь хүндэ үгэһэн үхибүүдээ бэедээ эрьелдүүлдэггүй байгаа юм. Хүнүүд нэрэеэ нэрлүүлхэеэ, үтэлхэ наһандаа үргүүлхэеэ, угаа үргэлжэлүүлхэеэ үхибүүдые үргэжэ абадаг байгаа.

Үхибүүгүй хүниие хүн хайрладаг һэн. Хоёр хүбүүтэй хүн нэгэеэ эригдээ һаа, үгэхэшүүл байгаа юм. Иимэ нэгэ ушар мэдэхэ һэм. Хоёр айл байгаа. Нэгэниинь нэгэ хүбүүтэй, нүгөөдэнь гурбан хүбүүтэй. Теэд түрүүшын айлай ганса хүбүүнэй үхэшэхэдэнь, нүгөөдэнь гурбан хүбүүнэйнгээ нэгые тэрэ айлда үгэбэ. Тэрэ хүбүүниинь хэдэн жэл болоод байхада, баһал үхэшэбэ. Тиихэдэнь тэрэ айлда хоёрдохи хүбүүгээ баһа үгэбэ. Тиигээд байтараа тэрэ айлай өөһэдтэнь үлэһэн ганса хүбүүн үхэшоод, өөһэдөө хүбүүгүй болошоогшо бэлэй.

Баян зон зарахын тула үгытэй айлай үхибүүдые үргэжэ абаха ушарнууд ганса нэгэн үзэгдэгшэ һэн. Теэд хэдышье барлаглаа һаа, һүүлдэ тэрэнэйнгээ айл болоходо, яһалал юумыень түхеэржэ үгэдэг һэн.

Үхибүүдые хүндэ үгэхэ ёһо гээшэ тэдэнээ худалдаһантай адли гэжэ хэлэдэг хүнүүд байдаг юм. Ушар удхыень мэдэхэгүй хүн тиигэжэ хэлэдэг һэн. Урдань Агын буряадуудай дунда үхибүүгүй зон ехэ олон аад, хүүгэдые хүнһөө абажа, үнэхөөрөө золоо оложо, жаргалаа эдлэгшэ бэлэй.

Эхэ эсэгэеэ үхүүлээд үншэржэ, айл дэншэжэ, гуйраншалжа ябаха хүүгэд оройдоошье байгаагүй юм. Тиимэ хүүгэдые үхибүүгүй хүн үргэжэ абадаг һэн. Гэбэшье ехэнхидээ түрэл гаралайнь зон гэртээ абаашаад, хүн болгожо, хүл дээрэнь табидаг һэн. Тиихэдээ түрэһэн эсэгынь нэрэһээ гаргадаггүй байгаа.

Хойто эхэ тухай хэлэхэдэ иимэ байгаа юм. Зарим арадуудта хойто эхэ гээшэ заабол хара сэдьхэлтэй, урда гэрэй хүүгэдые газаашалдаг, харшалдаг туйлай муухай шолмос шэнгеэр үльгэр соошье хэлэгдэдэг гээшэ ааб даа. Үхибүүдыньшье тэдэнээ эжы гэхэгүй, хойто эхэ гэжэ нэрлэнтүү байдаг. Буряадта хойто эхэ үншэрһэн үхибүүдые урда һамганһаа гараһан гэжэ газаашалдаг, үхибүүдшье хойто эхэеэ түрэһэн эхэмнай бэшэ гэжэ һанадаг, үтэлхэдэнь үһөөгөө абажа, газаашалдаг ушар үгы байгаа юм. Хойто эхэ гэжэ үгые алинииньшье дурдадаггүй һэн. Үхибүүд дээрэ ерэһэн хойто һамган тэдэниие өөрынгөө түрэһэн үхибүүн шэнгеэр оролдожо, хүл дээрэнь табидаг һэн. Түрүүшын һамганай эхэ, эсэгэ хүрьгэнэйнгөө хойто һамгые басаганаймнай орондо байна, тиимэ хадаа басагамнай гээшэ гэдэг байгаа. Тэрэнь тэдэнэйдэ айлшалдаг, тэдэнь басаганай хэшэг гээд, үүсэлһэн малайнгаа ууса, шагайтануудые үгэгшэ бэлэй.

Лодон ЛИНХОВОИН