ЭХЭНЭРЭЙ НАРАЙЛАЛГАН. ТООНТО

Эхэнэрэй нарайлха сагынь боложо, үбдэжэ эхилхэдэнь, ойро шадарай эхэнэрнүүд хэдыгээрээ суглардаг байгаа. Урда сагта эхэнэрэй нарайлалгын гэр болон акушерка байдаг юм гэжэ манай зон шэхэндээшье дуулаагүй юм. Тиихэдэ фельдшершье үгы байгаа. Гэбэшье 1910 ондо Агын тойрогой бүхы нютаг дэбисхэр дээрэ оройдоол нэгэ фельдшер байгаа гээшэ һэн ха. Тиимэһээ нарайлха эхэнэрэй хүнгэржэ ядахадань, зон баряашаниие урижа асардаг һэн. Баряашан хүнгэржэ ядаһан эхэнэрэй гэдэһыень эльбээд, хамсыгаа шаман, һуулижа татажа, үхибүүень гаргадаг байгаа. Иигэжэ хүндөөр хүнгэрһэн эхэнэр гэмтэжэ, үбдэжэ үхэдэгшье байгаа һааб даа.

Гэрэл зураг: Дамба Цыдыпов

Эхэнэрэй нарайлха болоходо, үбэл, зуншье һаань, гэрээ дулаан байлгахые оролдодог байгаа. Нарайлха эхэнэр үһэтэй дэгэл, дулаан гутал, үбэлэй малгай үмдэжэрхёод, хүлһэ һалһа адхажа, хоймортоо хоёр тохоногоороо мухалайдаа аһашоод, һэхэрэн һууха юм. Хоёр хүлэйнь хоорондо дэбдиһэн хохир дээрэ нарай үхибүүн унаха ёһотой. Үхибүүнэй унахалаар, нэгэ һамган хүйһыень уяад, хайшаар таһа хайшалдаг һэн. Улаан утаһан шүрбэһэн хоёрые ниилүүлэн томожо, хүйһэ уяха уяа бэлдэдэг байгаа. Тиигээд нарай үхибүүгээ угааншьегүй хониной нэхы арһан соо орёогоод, таһа хүлижэрхидэг һэн. Тэрэнээ гурбан хоног соо үлгыдэ оруулангүй, хоймортоо обоолһон хубсаһан дээрэ табяад байгша бэлэй.

Үхибүүнэй түрэһөөр гурба хоноод байхада, хэды залуу бэреэд сугларжа, тоонтын тайлга хэдэг юм. Һэеыгээр туулмаг оёод, тэрээн соогоо нарайлһан эхэнэрэйнгээ хойтые хэжэ, улаан утаһаар хэдэ дахин дабхарлан хүлидэг һэн. Ороной мухалай тушаа, гэр соонь гү, али газааньшье хамаагүй хахад метр гүнзэгыгөөр, 15-20 сантиметр үргэн нүхэ малтаад, оёортонь орооһо, мүнгэнэй зүйл мэтые хэжэ, дээрэһээнь туулмагтай юумэеэ хэжэ буладаг юм. Тиигэһэн хойноо нүхэн дээрээ нарһанай зартагайгаар 30-40 сантиметр шобогорхон урса барижа, тэрэнээ хониной һэмжээр хушаад, дээрэһээнь сагаан хадаг тохохо. Сугларһан бэреэдүүд, ганса нэгэн хүбүүдшье тэрэнээ тойрон һуугаад, урсадаа гал аһааха юм. Хуурай зартагайгаар хэһэн, өөхөөр орёоһон урсын дүржэгэнөөд гал болошоходонь, тэдэ бэреэд хайлуулһан шара тоһо амандаа балгажа, гал руу турьяха. Галынь улам ехээр бадаран, гэрэй дээбэри хүрэтэр соробхилоо ааб даа. Зарим бэреэд үһэеэ, нидхэеэ галда дүргэгшэ һэн. Уданшьегүй урсынь шатажа дууһаад унахадань, хайшаа шэглэн унанааб гэжэ харадаг юм. Тэрэнь хэн тээшэ шэглэн унанаб, тэрэ эхэнэр хойто жэлынь үхибүүтэй болохо гэлсэдэг бэлэй.

Тиигээд нарайлһан һамган мансытай үхибүүгээ тэбэреэд, нэгэ эхэнэр табагтай сагаан эдеэ, үшөө нэгэн шанаһан мяха тудхуур соо хээд, тоонтоёо гурба дахин нара зүб тойродог байгаа. Тэрэнэй һүүлээр тоонтоёо тойрожо һуугаад, тудхууртай мяхаяа бэе бэедээ дамжуулан үгэлсэжэ, амһарайнь дээгүүр газаашаа һанжаад байһан хошхоногһоо нэгэ-нэгэ үмхэ таһа хазажа эдидэг юм. Тиигээд тэдэ бэреэд хормойгоо урагшань дэбдижэ, тоонтодоо нэгэ-нэгэ дахин мүргөөд бододог һэн.

Гэрэл зураг: healthpages.org

Иигэжэ тоонто тайлганай дүүрээд байхада, гэрэй эзэнэйхи сугларагшадта сай аягалжа, сагаан эдеэтэй табаг табяад, хүн бүхэндэ шэхэр, мүнгэшье бэлэг баридаг һэн. Тэдэ зоншье хүүгэдтэнь бэлэг үгэгшэ бэлэй.

Зөөри шадалаар бараг айлнууд, илангаяа хүүгэдээр хомор зон тоонто тайлгада зониие олоор урижа, бага зэргын түрэ хуримшуу юумэ хэдэг һэн. Энэ ёһые милаангууд гэжэ нэрлэдэг юм.

Хүйһэ хүндэһэн һамганда, мүн үндэр наһатанда самса бэлэг баридаг байгаа. Ойрын түрэлэй үбгэд, хүгшэд түрэһэн үхибүүндэ хурьга, эшэгэ, тугал, буруу заадаг бэлэй.

Үхибүүндээ нэрэ үгэхэдөө, тэдыдэ үгэхэ гэһэн саг байгаагүй, харин түрүүшын лэ үедэ үгэдэг һааб даа. Ехэнхидээ ламбагайһаа асуужа, нэрэ үгэдэг һэн. Зүгөөр нютагай үбгэд гү, али олон үхибүүтэй үнэр баян хүнүүд үхибүүндэнь нэрэ үгэдэг ушаршье байгаа юм. Жэшээнь: бата бэхи, һайн һайхан, һүр ехэтэй, баатарлиг хүсэтэй гэһэн удхатай үгэнүүдые шэлэжэ, Баатар, Бата, Мүнхэ, Зоригто, Арсалан, Барас, Болод, Һүхэ, Түмэр гэхэ мэтэ нэрэнүүдые үгэдэг һэн. Иимэ нэрэнүүдэй удхань баранда ойлгосотой байгаа бшуу даа. Хожомынь, буддын шажанай дэлгэрһэнһээ хойшо, ламанар нэрэ үгэхэдөө, санскрит түбэд хэлэнэй нэрэнүүдые үгэдэг болоһон юм.

Урдань үбгэн хүнэй хүбүүтэй болоо һаань, тэрэнэй наһанайнь тоогой ёһоор нэрэ үгэдэг юм һэн гэжэ үбгэдэй хэлсэхые дуулагша һэм. Жэшээнь, 60-тай хүнэй хүбүүндэ Жарантай, 70-тай хүнэйхидэ Далантай, 80-тай хүнэйхидэ Наянтай, 90-тэй хүнэйхидэ Ерэнтэй гэһэн нэрэ үгэдэг байгаа. Табинтай гэжэ нэрэ байгаагүй, 50-тайдаа хүбүүтэй болохонь гайхалгүй һэн ааб даа. Зуунтай гэжэ нэрэ байгаагүй. 100-тай болотороо хүн ябадагшьегүй, ябаашье һаа, хүбүүтэй болохогүй гэгшэ һэн.

Эхэнэрэй нарайлха дүтэлхэдэ, шүлэнэй хонин гэжэ бэлдэдэг байгаа. Хүнгэрхэдэнь, тэрэнээ алажа, мяхыень жэжэхэнээр татаад, нюхаад, ондоо юумэ холингүйгөөр боро шүлэ хэжэ, нарайлһан эхэнэртэ уулгадаг һэн.

Нарайлһан эхэнэр хүнгэрһэнһөө хойшо 7-8 хоногто бэеэ нарилжа байгаад, саашадаа хамаг бүхы ажалаа хэжэ ородог һэн.

Тоонтын үнгэрһэнһөө хойшо тэрэ айлайхи сээртэй болодог юм. Газаагаа, үүдэнэйнгээ хоёр хагсаргаһаа урагша хоёр модо табижа, үзүүрнүүдынь үшөө нэгэ модоор холбоод орхихо юм. Газаагаа тиимэ хаалтатай айлда хүдөө хүн орохо ёһогүй. Нарайтай айл энэ шэгээрээ жэл болодог һэн. Зүгөөр зарим айл жэл болгонгүй сээрээ болюулдаг байгаа. Иимэ сээртэй айлда ондоо хүнэй ороо һаань, хүүгэдынь үбдэжэ, үхэжэшье болохо гэлсэдэг байгаа юм.

Үхибүүнэй жэл болоходо (үендөө хүрэхэдэ), үһэ хайшалалган болодог һэн. Тэрэ болотор үхибүүнэйнгээ үһэ абадаггүй байгаа. Үһэ хайшалалга хэхэдээ, тэрэ айл ойро шадарайнгаа хүнүүдые урижа, сай уулгадаг һэн. Ерэһэн хүнүүд үхибүүндэнь бэлэг үгэдэг заншалтай байгаа. Үхибүүнэй хүйһэ хүндэһэн эхэнэр жэлтэй үхибүүнэй үһыень хайшалдаг юм. Хайшалһан үһыень хаянгүй, хадагалжа ябадаг һэн. Үһэ хайшалалгаһаа хойшо сээр табигдажа, тэрэ айлда хүн зон орожо болохо байгаа.

Лодон ЛИНХОВОИН