ТООНТО ТАЙЛГАНАЙ ҺАЙНДЭР

Эртэ урда сагһаа нүүдэл ажабайдалтай буряад-монгол угсаатан эхэ байгаалитаяа нягта холбоо барисаатай байһан гэжэ мэдээжэ. Байгаали ямар һайхан, ямар дэлгэр баян, ямар мартагдашагүй үнгэ зүһөөр яларан толорон байдаг гээшэб. Тэрээн шэнги хүн зоной сэдьхэл арюун, сэбэр байха ёһотой гэжэ угсаата зомнай үри хүүгэдээ түрэһэн үдэрһөөнь хойшо эхэ байгаалитаяа нягта холбоотойгоор хүмүүжүүлдэг гээшэ.

Үхибүүнэй түрэхэдэ, хойтыень һэеы гү, али бүд туулмаг соо хэжэ, эхын мухалайда нүхэ малтаад буладаг һэн. Энээнһээ эхилжэ, үхибүүн эхэ газартаяа нягта холбоотой, ехэ болоод хаанашье ябахадаа, тоонто нютагтаяа, эхын умайтай нягта холбоотойб гэжэ тоонтоёо эрьежэ, тахижа ябадаг һэн.

Тоонто хүндэһэн һамган тоонтоёо булаад, дээрэнь зомгооһоор урса хээд, хажуудань сагаан эдеэн ба мяхан эдеэн табагуудые табяад, урсаяа хадагаар орёогоод галдадаг байгаа. Тиихэдээ тоонтодоо хадаг үргэнэ гээшэ. Тоонтодоо бурхандаа мүргэһэндэл булта мүргэхэ. Үхибүүгүй айлайхин үхибүү эрижэ мүргэдэг байгаа. Һүүлдэнь сайгаа ууха, мяхаяа эдихэ, дуу наада эхилхэ, шагай харбаха, үльгэр таабари хэлсэхэ.

Тоонто хүндэһэн һамган гуламта дороо малтаад, доронь 3 шагай хээд, дээрэнь һэеы гү, али бүд туулмаг соо хойтыень хээд булаха. Галаа түлихэ. Бурханда мүргэһэндэл мүргэхэ.

Хүйһэ хүндэһэн һамганай нюурые тогооной хара хөөгөөр будаха. Үхибүү үлгыдэ оруулхадаа, баһал найрлаха. Шаб шарахан болотор шагайгаа бусалгаад, үлгыдөө уяха. Үлгыдэ хэбтүүлхэдээ, хүйһэ хүндэһэн һамган иигэжэ һураха:

— Алха гү, али хүүгэн гү?

Тойроод байһан зон:

— Хүүгэн, — гэлдэхэ.

Үлгыдэ үхибүү оруулжа байһан һамган баһа һураха:

— Уруунь гү, али өөдэнь гү?

— Өөдэнь, — гэлдэхэ.

Үлгыдэ үхибүү оруулһан һамгад нюур амаа хөөдэхэ.

Иигэжэ түрэһэн сагһаа хойшо эхэ байгаалитаяа нягта, нэгэ амин үхибүүн хүмүүжүүлэгдэжэ эхилнэ.

Үхибүүндээ нэрэ үгэхэдөө, буряад-монгол угсаата зон буддын шажанай дэлгэрээгүй байхада, тойроод байһан юумынгээ нэрэ үгэдэг һэн. Үхибүүндээ гоё һайхан нэрэ үгөө һаамнай, муу юумэн гоёшоогоод, абажа ябашахадаа болохо гэжэ һанадаг һэн.

Хүбүүдэй нэрэнүүд: Бааһата, Могоног, Падайха, Ёлой, Буха, Тэхэ, Могсохон, Шээрэн, Шэрдэг, Үлэгшэн, Нохой, Холхондой, Гүлгэн, Бобоо, Булсуу, Тогоон гэхэ мэтэ.

Басагадай нэрэнүүд: Ёнхо, Маазагшан, Пүлөөндэй, Палюу, Бүлсэн, Онхоосой, Сонсой, Мухаахан, Мухархан, Мухагшан гэхэ мэтэ.

С. Дугаржапова,
“Хэжэнгэ” һонинһоо