ҮХИБҮҮ ҮРГЭЖЭ АБАЛГА

Үри бэегүй, үхибүүгүй байха гээшэ хэсүү. Энээниие буряад зон эгээн ехэ хохидол гэжэ тоолодог. Гэрэй эзэд илангаяа хүбүүн үриие хүсэдэг. Үхи хүбүүгээ гэрлүүлжэ байхадаа, түрэ найр дээрэ «Хоёр хушуун үриие үдхөөрэйгты», «Хоймороор дүүрэн хүүгэдтэй, хорёогоор дүүрэн хонитой болооройгты» гэжэ үреэдэг һэн. Хүбүүн хүн эсэгын нэрэ нэрлүүлхэ, угаа үргэлжэлүүлхэ. Тодорхойлон хэлэбэл, урда сагһаа эхилһэн угай бэшэгүүд соо гансал бүһэтэй зон бэшэгдээтэй. Хэдышье басагадтай байг хүбүүдгүйл һаань, угай бэшэг соо «Үри үгы» гээд тэмдэглээтэй байдаг. Ага найман эсэгын олохон угуудай бэшэг соо дайралдана; Һүдэнтын Хурса хутагата худанса шарайдай, Табтаанайн баруун Хуаасайн, Сагаан Шулуутайн Абхан Харганын, Ага-Хангилай Боохой Хуаасайн, Цокто-Хангилай гал улаан тугтай галзууд омогойхидой угай бэшэгүүд соо эхэнэр хүнэй нэрэ нэгыешье олоогүйб. Энэмнай ёһотойл эрэгтэй зондо шүтэлгэ (культ мужчины, отца) болоно. Энээниие баталмаар үшөө нэгэ жэшээ: Догой нютагай Мария гэжэ һамган долоон хүбүү, хоёр басага гаргаһан. Түрэ наранда ябахадань, «дээгүүр» һуулгадаг. Долоон хүбүү түрэһэн эхэнэр үбгэнэйнгөө, үеынгөө бүһэтэйшүүлэй дээдэ талада һууха ёһотой ха. Энэ ехэл гайхамаар ёһо гэжэ һанагдана. Гэбэшье нютагай үбгэд, хүгшэд энээниие сахидаг ба дэмжэдэг.

Үхи хүбүүгүй зон үбгэ һамгагүй, хоюулаал бурханһаа үриие гуйжа, айхабтараар һүзэглэжэ ехэ үргэл, мүргэл хэдэг. Манай Агада, Алхана үндэр уулын оройдо үхибүү гуйдаг нүхэн бии. Тэрэ нүхэнэй оёорһоо шулуу, хүнэй үргэһэн зэд мүнгэ болоод элдэб зүйлэй юумэ оложо абаа һаа, үхибүүнэй һүлдые манда заяаба гэжэ ехэтэ баярладаг һэн. Мүн лэ Алханын оройдо «Эхын умай» гэжэ нэрлэгдэһэн хабсагай, хүмэг шулуунай хүнды соогуур гулдиржа гарахада, хүүгэдэй һүлдэ эрьехэ гэхэ мэтэ ойлгомжонууд зоной дунда үргэнөөр дэлгэрэнхэй юм. Юундэб гэхэдэ, энэ һанал нэгэнтэ бэшэ хүсэлдэжэ, бодото ажабайдалаар баталагдаһан байна.

Цокто-Хангилда Шойдогой хүгшэнэй наян юһэтэйдөө наһа барахадань, гуша гаран хүбүүдынь, аша ба зээнэрынь хүлдэнь мүргэжэ адис абаа һэн. Тэндэ байһан зон «Одоошье баян хүгшэн байна даа» — гэлсээгшэ һэн. Айл гээшэ үри бэеэрээ, үнэр олоноороо баян гэдэгнай энэл даа. Тиимэһээ «Адууһа мал — адаг баян, эрдэм бэлиг — дунда баян, үри хүүгэд — эрхим баян» — гэдэг гээшэ ааб даа.

Л. Линховоиной этнографическа тэмдэглэлнүүд соо: «Хүбүүтэ хүн бэриие эрихэ басаганайнгаа үнэржэхөөр уужам бэетэйень харадаг байгаа. Түрэхэгүй басаган дан уйтан хобигор бэетэй, дээрэ уусатай, эрэ шарайтай байха гэхэ мэтээр хэлсэгшэ һэн» — гээд бэшээтэй. Үхибүү түрөөгүй бэри хадам харидаа шоодбори, хүндэгүйшэг байха.

Энэшни «Яһаа сайгаагүй эхэнэр юм бэшэ гөө» гээд, шоо үзэнгеэр доохонуур хэлсэдэг байгаа. Энэнь хадаа яһаа зааража, эхэ боложо үзөөгүй гэһэн удхатай. Үгышье һаа, түрөөгүй һамгатай хүниие: «Энэ барһаншни нойтон үриие тэбэреэгүй амитан лэ дээ», — гэдэг һэн. Үхибүүтэй болоогүйбди гээд, һалахашье ушар байдаг. Заримдаа үхибүүтэй болохын тула хоёрдохи һамга абахашье ушар тохёолдогшо бэлэй. Үгы гэбэл, хүбүүтэй болоногүйбди гээд, хоёрдохи гү, али гурбадахи һамга абадаг байгаа. Юрэдөөл үхибүүн гээшэ хүн зоной гэр бүлэ боложо һуулгада шиидхэхы гэхэ гү, али гол шухала удхатай байһан, байнашье, байхашье.

Хара багаһаа хара ажал хэжэ, хүндэ юумэ үргэжэ, хээрэ мал адууһа дахажа, хэмгүй ехээр дааража хүрэжэ, бэе муутай болоһон ушарһаа хүүгэдтэй болохогүй эхэнэршье, бүһэтэйшье зон байдаг лэ байгаа. Тэдэнэр ямар шалтагаанһаа иимэ болоһые элирүүлхэ, аргалха хүн байха бэшэ. Нарайлхадаа һалхи абаад, бэшэ нарайлхаа болишоһон нэгэ-хоёр хүүгэдтэй һамгад олон байгаа. Үхибүүдэй түрэлгэдэ, буряад зоной үдэлгэдэ һаад болоһон шалтагаанууд олон. Хүйтэн үбэлшье, хагсуу хабаршье, халуун зуншье, ольбон намаршье ходо зөөжэ ябадаг талын зоной нялха үхибүүдтэ элдэб үбшэн хүрэдэг, тэдэниие аргалха эмшэн докторнууд үгы ушарһаа үхибүүд олоороо үхэдэг байгаа. Иимэ эрхэ байдалда ажаһууһан зоной үхибүүнэй түрэхэдэ баярладаг байһаниинь гайхалгүй. Гэхэтэй хамта хэды хүшэр хүндэ байдалтайшье һаа, үри хүүгэдые үдхэжэ, үнэр олон болохоёо эрмэлзэдэг байһаниинь һайшаалтай. Мүнөөнэй залуушуул сагай бэрхые, бүхы юумэнэй үнэтэйе урдаа баряад, гарахаа байһан хүүгэеэ амидыгаар «маажажа» аладагынь гэмшэлтэй.

«Олондоо ядаад, хүн туража үхэжэ, улаа нюсэгэн ябажа байгаагүй юм. Үри түрэхэдөө өөрын «хубитай, хэшэгтэй түрэдэг юм» — гээд үндэр наһатайшуулай хэлэдэгынь зүйтэй шэнги байдаг. Зэргэлээд байһан үсөөн ба олон хүүгэдтэй айлнуудай олон үхибүүдтэй айлайнь эдеэ хоол элбэг дэлбэг, бүхы юумэниинь баян элдин шэнги байдаг. Гэртэнь ороһон гараһан хүндэ аяга сай табиха, ядаһан тулиһанда юумэнһээ хубаалдаха бүреэ айлай юумэниинь наашатай байдаг. «Айл гээшэ аяга сайгаар үгырөөгүй юм», — гэдэг наһатай зоной үгэ зүйтэйл гээшэ.

Үхибүүдые үргэжэ абалга гэжэ гаршагтай Л. Линховоиной этнографическа тэмдэглэл соо иигэжэ бэшээтэй.

Агын буряадуудай олонхинь өөһэдөө үхибүүгүй гү, али хоёр-нэгэн үхибүүтэй дээрэһээ үхибүүдые хүнһөө үргэжэ абадаг гуримтай һэн. Нарайлдаггүй эхэнэрнүүд тиимэшье олон бэшэ байгаа. Зүгөөр таба-зургаан, арба гараншье, хаа-яа хорёод үхибүү түрэһэн эхэнэрнүүд олон байгаа юм. Теэд тэдэ үхибүүдынь үхэжэ, үсөөниинь лэ үлэдэг һэн.

Үхибүүдэй үшөө ухаа ороогүй, нарай байхадань айлнууд үргэжэ абадаг байгаа. Гэбэшье хаа-яа арбаадтай, арба гараһаншье үхибүүдые үргэжэ абаха ушарнууд бии һэн. Үхибүү үргэжэ абаһан айл хүүгэдэйнь түрэһэн эхэ, эсэгэдэ баясхалан хүргэжэ, хубсаһа хунар үмэдхүүлдэг, шадалтай айл һаа, моришье бэлэглэгшэ бэлэй. Үргэжэ абаһан зон тэдэ үхибүүдээ тон өөрынгөө үхибүүн шэнгеэр үргэдэг байгаа. Үхибүүдыньшье үргэһэн эхэ, эсэгэм гэжэ һанадаг, нэрынь нэрлүүлдэг, угынь залгамжалуулдаг байгаа юм. Хүндэ үгтэһэн үхибүүд түрэһэн эхэ, эсэгэеэ бүри хэрэглэдэггүй, заримдаа тэдэндээ дурагүйшье байгша һэн. Хүнүүд нэрэеэ нэрлүүлхэеэ, үтэлхэ наһандаа үргүүлхэеэ, угаа үргэлжэлүүлхэеэ үхибүүдые үргэжэ абадаг байгаа.

Үхибүүгүй хүниие хүн хайрладаг һэн. Хоёр хүбүүтэй хүн нэгэеэ эригдээ һаа, үгэхэшүүл байгаа юм. Иимэ нэгэ ушар мэдэхэ һэм. Хоёр айл байгаа. Нэгэниинь нэгэ хүбүүтэй, нүгөөдэнь гурбан хүбүүтэй. Теэд түрүүшын айлай ганса хүбүүнэй үхэшэхэдэнь, нүгөөдэнь гурбан хүбүүнэйнгээ нэгые тэрэ айлда үгэбэ. Тэрэ хүбүүниинь хэдэн жэл болоод байхада баһал үхэшэбэ. Тиихэдэнь тэрэ айлда хоёрдохи хүбүүгээ баһа үгэбэ. Тиигээд байтараа тэрэ айлай өөһэдтэнь үлэһэн ганса хүбүүн үхэшоод, өөһэдөө хүбүүгүй болошоогшо һэн.

Баян зон зарахын тула үгытэй айлай үхибүүдые үргэжэ абаха ушарнууд ганса нэгэн үзэгдэгшэ һэн. Теэд хэдышье барлаглаа һаа, һүүлдэ тэрэнэйнгээ айл болоходо, яһалал юумыень түхеэржэ үгэдэг байгаа.

Үхибүүдые хүндэ үгэхэ ёһо гээшэ тэдэнээ худалдаһантай адли гэжэ хэлэдэг хүнүүд байдаг юм. Ушар удхыень мэдэхэгүй хүн тиигэжэ хэлэдэг һэн. Урдань Агын буряадуудай дунда үхибүүгүй зон ехэ олон аад, хүүгэдые хүнһөө абажа, үнэхөөрөө золоо оложо, жаргалаа эдлэгшэ бэлэй.

Эхэ, эсэгэеэ үхүүлээд үншэржэ, айл дэншэжэ, гуйраншалжа ябаха хүүгэд оройдоошье байгаагүй юм. Тиимэ хүүгэдые үхибүүгүй хүн үргэжэ абадаг һэн. Гэбэшье ехэнхидээ түрэл гаралайнь зон гэртээ абаашаад, хүн болгожо, хүл дээрэнь табидаг һэн. Тиихэдээ түрэһэн эсэгынь нэрэһээ гаргадаггүй байгаа.

Хойто эхэ тухай хэлэхэдэ иимэ байгаа юм. Зарим арадуудта хойто эхэ гээшэ заабол хара сэдьхэлтэй, урда гэрэй хүүгэдые газаашалдаг, харшалдаг туйлай муухай шолмос шэнгеэр үльгэр соошье хэлэгдэдэг гээшэ ааб даа. Үхибүүдыншье тэдэнээ эжы гэхэгүй, хойто эхэ гэжэ нэрлэнтүү байдаг һэн.

Буряадта хойто эхэ үншэрһэн үхибүүдые урда һамганһаа гараһан гэжэ газаашалдаггүй, үхибүүдшье хойто эхэеэ түрэһэн эхэмнай бэшэ гэжэ һанадаггүй, үтэлхэдэнь үһөөгөө абажа, газаашалдаг ушар үгы байгаа юм. Хойто эхэ гэжэ үгые алинииншье дурдадаггүй һэн. Үхибүүд дээрэ ерэһэн хойто һамган тэдэниие өөрынгөө түрэһэн үхибүүн шэнгеэр оролдожо, хүл дээрэнь табидаг һэн. Түрүүшын һамганай эхэ, эсэгэ хүрьгэнэйнгөө хойто һамгые басаганаймнай орондо байна, тиимэ хадаа басагамнай гээшэ гэдэг байгаа. Тэрэнь тэдэнэйдэ айлшалдаг, тэдэнь басаганай хэшэг гээд, үүсэлһэн малайнгаа ууса, шагайтануудые үгэгшэ бэлэй.

Буда-Ханда ЦЫРЕНДОРЖИЕВА