ГЭР БҮЛЫН ХҮМҮҮЖЭЛ

Буряад бүлэ. 20-дугаар зуун жэлэй эхин

Үри бэеын 5 үүргэ:

1. Эсэгэ эхэеэ дурлан хүндэлхэ.

2. Гэрэйнгээ ажалда туһалха.

3. Уг гарбалаараа омогорхохо.

4. Эсэгэ эхынгээ зөөриие аршалан арьбадхаха.

5. Түрэлхидэйнгөө хойтын буян бүтээхэ.

Эхэ эсэгын 5 үүргэ:

1. Хэрүүл хэлэ, уур сухал, муу зангыень дараха, усадхаха.

2. Үри бэеэ зөөлэн зантайгаар һургаха.

3. Һайн хүмүүжэл үгэхэ.

4. Үри бэеэ зохид нүхэртэй болгохо, гэрлүүлхэ.

5. Зохистой сагтань гэр байра олгохо, үгэхэ.

Тиигэбэл, гэр бүлэ соо амгалан байдал оршожо, түрэлхид үхибүүд хоёрой хоорондо хёмороон, зүрилдөөн гарахагүй.

Үбгэнэй (эрын) 5 үүргэ:

1. Һамгаяа хүндэлхэ.

2. Илдамаар хандаха.

3. Эхэнэртээ үнэн сэхэ байха.

4. Гэрэйнгээ ажал даалгаад, өөрөө хамһалсаха.

5. Заримдаа зүүдхэл бэлэглэхэ.

Һамганай (эхэнэрэй) 5 үүргэ:

1. Гэр байраяа сэбэр байлгаха.

2. Хүршэнэртэеэ һайнаар харилсаха.

3. Үбгэндөө үнэн сэхэ байха.

4. Үбгэнэйнгөө олоһон олзые хиидэ һалгахагүй.

5. Гэрэйнгээ ажал шадамараар ябуулха.

Тиигэбэл үбгэ һамган хоёр эбтэй эетэй, хоорондоо хёмороогүй байха.

Нүхэд зоной үүргэ:

1. Бэе бэеынгээ дутууе хүсэлдүүлэн нэмэхэ.

2. Урин һайнаар хандаха.

3. Бэе бэедээ туһалха.

4. Нүхэрэйнгөө муу харгыда орохогүйе хэшээхэ.

5. Муу харгыда ороболнь, хойноһоонь оролдохо.

6. Нүхэрэйнгөө тулижа ябабал, зүбшөөл заабари, аха аргаараа туһалха.

7. Зоболондо ороболнь, гараа һарбайжа, тулга болохо, гэр бүлэдэнь туһалха, һаналаа табиха, аршалха. Тиигэбэл, нүхэдэй харилсааниинь һайн, жаргалтай байха.

Хүн гээшэ нүхэдөө һунгажа олохо ёһотой, ямар хүнтэй нүхэсэхөөр бэ, ямартайнь нүхэсэхөөр бэшэб гэжэ мэдэхэ ёһотой. Хомхой хобдог сэдьхэлтэй хүнтэй, хооһон уран гоё үгэтэй, хүнэй нюурта нялтаганадаг, мүн баһа һабаагүй хүнтэй нүхэсэжэ болохогүй. Хүндэ хүшэр сагта шамда туһалха, уйдхар баярыеш хубаалсаха, зүб һайн зүбшөөл заабари үгэхэ, сэдьхэл һаналаа хубаалдаха, нюусыеш хүндэ хэлэхэгүй хүнтэй нүхэсэхэ ёһотой. Тиимэ нүхэрые олохонь хүшэршье һаань, өөрөө тиимэ нүхэр болохые оролдо. Һайн хүн гээшэ бусад хүнүүдтэ наран шэнги элшэ хүсэ үгэдэг.

Аба хүнэй хориглохо 8 зүйл:

1. Архи тамхинда шунаха.

2. Хүнгэн һэбхи үгэдэ этигэхэ.

3. Бүтэхэгүй хэрэг тухай сэдьхэхэ.

4. Бурханай һургаалда харшалха.

5. Үнгэтэ торгоной үнгэдэ абтаха (мэхэлэгдэхэ).

6. Үйлын хэсүүһээ тунхариха (бэрхэшээлһээ айха).

7. Үри хүүгэдээ шоо үзэхэ.

8. Үнэншэ ханияа гомдохоохо.

Гэрэй эзэнэй 5 журам:

1. Аласай хараа.

2. Холын ухаан.

3. Нигүүлэсхы сэдьхэл.

4. Эбтэй харилсаан.

5. Эрхим ёһолол, ёһо заншал.

Эсэгэ хүнэй 5 эрдэм:

1. Уужам ухаан.

2. Хатуу зориг.

3. Бата журам.

4. Гэр бүлын түшэг.

5. Үри хүүгэдэй һүр һүлдын зэргэ.

Гэрэл зураг: Павел Будаев

Эхэ хүнэй 9 эрдэм:

1. Үнгэдэ сэбэр.

2. Үйлэдэ уран.

3. Үридэ энхэрэлтэй.

4. Хододоо нягта сэбэр, гоё.

5. Ханидаа түшэгтэй.

6. Хадамуудтаа урин налгай.

7. Найрта дуугай.

8. Наһатанда үреэлтэй.

9. Нарата юртэмсэдэ буянтай.

Һайн эрын 9 эрдэм:

1. Һур харбаха.

2. Мори урилдуулха.

3. Барилдаха.

4. Һээр шааха.

5. Модоор дархалха.

6. Сагаан, хара түмэрөөр дархалха.

7. Ташуур гүрэхэ.

8. Шүдэр, тушаа зайдаха.

9. Агнаха.

Ажабайдал һандаруулдаг 6 үйлэ:

1. Архидаха.

2. Орой, һүни болотор хүхихэ, зайха.

3. Элдэб хүгжэм, зугаада шунаха.

4. Алта, мүнгэнэй наадан.

5. Муу нүхэдтэй нүхэсэхэ.

6. Өөрынгөө ажалһаа залхуурха, тэрьедхэ.

Үхибүүдые һурган хүмүүжүүлхэ 10 заршам:

1. Хүүгэдээ зүб хайрла.

2. Хүүгэдээ хамгаалжа яба.

3. Хүүгэдтээ һайнаар ханда, хэлэ.

4. Хүүгэдтэеэ сугтаа ажал хэ.

5. Хүүгэдтэеэ хамта сэдьхэлыень баясуулан наада.

6. Хүүгэдтээ ажамидарха ухаа заа.

7. Хүүгэдтээ өөһэдынь хүсые хэлэ.

8. Хүүгэдээ шэхэ зөөлэнтэйгээр һурга.

9. Хүүгэдһээ ажабайдалай эреэ маряаниие бү нюу.

10. Хүүгэдээ дурсаха юумэтэйгээр амидархые һурга.

АРБАН САГААН БУЯН

1. Амитанай ами абарха.

2. Үгэльгэ, үргэл хэхэ.

3. Буруу хурисал тэбшээд, санаар сахиха.

4. Худал үгэ тэбшээд, үнэниие хэлэхэ.

5. Хоб үгэ тэбшээд, зохилдуулан хэлэхэ.

6. Шэрүүн үгэ тэбшээд, зөөлэхэнөөр хэлэхэ.

7. Залихай үгэ тэбшээд, номой үгые үгүүлхэ.

8. Хорото сэдьхэл тэбшээд, туһалхые оролдохо.

9. Хомхой сэдьхэл тэбшээд, номой үгые үгүүлхэ, шүтэхэ.

10. Буруу үзэлые тэбшээд, үйлын үридэ этигэхэ.

АРБАН ХАРА НҮГЭЛ

Бэеын шуналай 3 нүгэл:

1. Амитаниие алаха.

2. Хулгай хэхэ.

3. Буруу хурисал (эрэ, эмын буруу, һэбхи ябадал).

Хэлэнэй 4 нүгэл:

1. Худал үгэ.

2. Хоб үгэ.

3. Шэрүүн үгэ.

4. Залихай үгэ.

Сэдьхэлэй 3 нүгэл:

1. Хорото сэдьхэл.

2. Хомхой сэдьхэл.

3. Буруу үзэл.

ҺАЙН ЭХЭНЭРЭЙ ДОЛООН ШАНАР

1. Эхэ эсэгэеэ гурбан зөөлэнөөр үргэхэ (үгын зөөлэн, эдеэнэй зөөлэн, унтариин зөөлэн).

2. Үхибүүдээ өөдэргэ һайнаар боргожуулха.

3. Гуламтаяа урин дулаан, арюун сэбэр байлгаха.

4. Харууһалдаг адуу малаа тобир тарган байлгаха.

5. Сагаан эдеэ, мүн ямаршье эдеэ һайнаар буйлуулха шадабаритай байха.

6. Утаһан һабагша, ульгам зүүн, алтан хайша, мүнгэн хурабшын ёһотой эзэн байха.

7. Эрэ нүхэрөө, ороһон хоноһон айлшадаа хүндэлхэ.

БАСАГАН ХҮН ХАДАМДА ГАРАХАДАА
ИИМЭ ЮУМЭНҮҮДЫЕ МАРТАХА ЁҺОГҮЙ

- Үбгэнэйнгөө түрэлхидые хүндэлхэ, тэдэнээ ёһолхо. Хүбүүниинь һайхан аад, хүгшэдынь муухай байха ёһогүй. Хадамуудаа маанадта һанаагаа зобоно, тон ухаатай аршалагшаднай гэжэ баясажа, тэдээндээ туһалха.

- Үбгэнэйнгөө багшые хүндэлхэ, юундэб гэхэдэ хүн гээшэ сэдьхэлдээ нангинаар һанажа ябадаг аха нүхэртэл адли багшатай байдаг ха юм.

- Үбгэнэйнгөө ажалые ойлгохын тула эхэнэрынь һураха, эрдэм мэдэлгэеэ дээшэлүүлхэ ёһотой. Үбгэнэйнгөө ажалда хайша хэрэгээр, хүндэ хэрэггүй ажалдал адляар хандахагүй.

- Үбгэнэйнгөө суг ажалладаг зоной зан абари, абьяас бэлигыень ойлгохые оролдохо, тэдээндэнь һайнаар хандаха.

- Үбгэнэйнгөө олоһон олзые гамтайгаар гаргашалха, өөртөө үлүү ехэ мүнгэ гаргашалхагүй.

ДЭЛХЭЙ ДЭЭРЭ ДОЛООН БҮЛЭГ ҺАМГАД БИИ:

1. Алууршан шэнги һамгад: тэдэ муухай дотортой, үбгэдтөө дурагүй, һэбхирдэг, һалихайрдаг, һүүлэй һүүлдэ ондоо эрэдэ ябашадаг.

2. Хулгайшан шэнги һамгад: тэдэ үбгэнэйнгөө ажал ойлгодоггүй, өөр тухайгаал бододог, үбгэнэйнгөө олоһон олзо юумэн болгохогүй, өөрынгөөл хэрэгтэй юумэндэ олзыень һалгаажа, үбгэнөө хулгайлһан шэнги һулладаг.

3. Эзэн шэнги һамгад: гэрэйнгээ ажал хэхэгүй, залхуу, өөрыгөө сэнгүүлхые оролдодог, хүнүүдтэй муугаар харилсадаг, үбгэнөө хараадаг.

4. Эхэ шэнги һамгад: үбгэнэйнгөө хойноһоо эхэ шэнгеэр һанаагаа зободог, үбгэеэ үхибүүн шэнгеэр аршалдаг, үбгэнэйнгөө олзодо гамтайгаар хандадаг.

5. Дүү басаган шэнги һамгад: үбгэндөө тон дуратай, үнэн сэхэ, олон үгэгүй, бэеэ барижа шададаг.

6. Нүхэд шэнги һамгад: олон жэлдэ уулзаагүй һайн нүхэд мэтэ үбгэндөө баясадаг. Бэеэ зүбөөр абажа ябадаг, дуугайхан үбгэеэ хүндэлдэг.

7. Зарса шэнги һамгад: үбгэдтөө үнэн сэхэ, тэрэнээ хүндэлдэг, хэлэһэн юумыень сүм бүтээдэг, сухалдадаггүй, голхордоггүй, үбгэнэйнгөө жаргалтай байхын түлөө оролдодог.

Халха-монголһоо буряадшалһан Ц-Х.Ж. ЖАМЬЯНОВА,
багшын ажалай ветеран