АГЫН НАЙМАН ЭСЭГЫН ЗОНОЙ
ЯАЖА ТАҺАРҺАН ТУХАЙ

Анхан сагта Агын зон Энгидэй голоор, мүн тэрээндэ шудхадаг гол горходоор нүүһээр, Үндэр түрэлтэ сагаан хаанһаа 1703 ондо үгтэһэн Зарлигай эрхээр,1728 ондо хилын тэмдэг табиһанһаа хойшо, Ага, Онон голнуудаар, заримдаа Монголой хилэ хүрэтэрхи газар нютагуудаар нүүжэ ябатараа, һуурижаһан түүхэтэй.

Эдэнэр галзууд, харгана, хуасай, хүбдүүд, шарайд, бодонгууд, сагаангууд – 7 обогой зон байһан тула Агын 7 эсэгын хүбүүд гэжэ алдаршан нэршэжэ, тэдэ отогуудайнгаа шүүлингэ, заһуул, зайһангуудаар захирагдажа байбашье, анханһаа хойшо Хориин Степной дүүмэдэ мэдэлтэй байһан ушарһаа, тус бүридөө өөһэдын нүүдэл байдалтай арад угсаатанай эрхилэгшэдэй мэдэлдэ байһан юм.

Кубань мүрэнэй зүүн һалаа болохо Лабын бодото статска советник ноён 1800 онуудай үеэр манай иишэ ерэжэ, Ород ороной Кавказай таряашадай нютаглаха газар бэдэрхэдээ, Энгидэй гол болон тэрээндэ шудхадаг гол горходые олоод, Хориин бүгэдэ сайд зониие идхажа, үгэдөө оруулаад, 105 мянган десятина (1,09 га) газар абажа, тэдэ таряашадай ерэжэ нютагжаха сагта тэндэ байһан Хориин буряад зон хүл хөөрсэг боложо, Ага, Онон нютагуудаар нүүгээд, хуушанай тэндэхи зонтой ниилэхэдээ, худай, хальбан отогуудай зоной ерэлсэһэндэ Ага, Ононой 9 эсэгынхид гэжэ нэрлүүлхэдээ, энэ үедэ 6 мянганһаа дээшэ зон болоһон байгаа.

1818 ондо Намжал Мохуев болюулагдажа, тэрэнэй орондо хүбдүүд угай Семен Нашанай, хуасай Туулай Жарантайн гэгшэд ахамад зайһангууд болобо. Энэ ондо тоололгоор Агын зон 7830 эрэ хүн болоһон юм ха.

1824 онһоо Агын отогуудта нүүдэл байдалтай зоной нэгэ ахамад эмхи, угсаатанай 37 захиргаан байгуулагдаад, зайһан Тобын Түгэлдэр тэдэнэй гулваагаар томилогдобо. Гулваа Тобоевой тушаалһаа табигдахые гуйхадань, Худан нютагта гэртэй, бодонгууд отогой зайһан Данжанай Зангяа гэр бүлөөрөө нүүжэ ерээд, 1826 онһоо Агын нүүдэл байдалтай зоной эмхиин гулваа болоо һэн.

Эрхүүгэй эрхэтэн ноён губернаторай шиидхэбэреэр Агын 9 отогой зон тус бүридөө эндэхи нүүдэл угсаатанай захиргаануудай мэдэлһээ 1835 ондо һалгаагдажа, гансал тэндэхи Агын нүүдэл угсаатанай ахамад захиргаанай мэдэлдэ байха болоо һэн. Гулваа Данжанай гэгшын тушаалһаа табигдахые гуйхадань, ахамад захиргаан зүбшөөжэ, зайһан Түгэлдэр Тобын дахинаа гулваа болобо. Эгээл энэ үедэ худай обогтон узуур Хориин зонһоо таһарха дурагүй байһанаа мэдүүлхэдэнь, Агын найман эсэгын зон гэжэ нэрлэгдэдэг болоһон түүхэтэй: галзууд, хуасай, хүбдүүд, шарайд, харгана, бодонгууд, хальбан, сагаангууд гэдэг найман эсэгын зон аглаг һайхан Агын тала дайдаар мүнөөшье хүрэтэр ажаһуудаг юм.